Η πρόσοψη αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι κάθε έργου, διότι διαμορφώνει τον χαρακτήρα του κτιρίου, ενισχύει την αντοχή του στον χρόνο και συμβάλλει στον περιορισμό του περιβαλλοντικού του αποτυπώματος.
Ηπρόσοψη αποτελεί καίριο τμήμα ενός κτιρίου, καθώς το επηρεάζει τόσο σε επίπεδο καλαισθησίας όσο και σε επίπεδο λειτουργικότητας. Το ύφος και ο χαρακτήρας ενός έργου, εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την πρώτη εικόνα που λαμβάνει ο παρατηρητής, καθιστώντας το θελκτικό ή όχι. Η πρόσοψη δεν αποτελεί μόνο ένα εξωτερικό περίβλημα της κατασκευής, αλλά συμβάλλει καθοριστικά στην ακουστική και θερμική μόνωση των εσωτερικών της χώρων, προσφέροντας κατάλληλες συνθήκες άνεσης στους ενοίκους, ενώ προστατεύει το κέλυφος από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Στο εν λόγω αφιέρωμα θα παρουσιάσουμε τα υλικά που χρησιμοποιούνται στις προσόψεις, ανάλογα με το είδος και τις ανάγκες κάθε κτιρίου, τον ρόλο τους από αρχιτεκτονική σκοπιά, καθώς και τις σχετικές τάσεις που αναδύονται το τελευταίο διάστημα.

Ο ρόλος της πρόσοψης στο αρχιτεκτονικό έργο
Η πρόσοψη έχει ενεργό ρόλο στο τελικό αισθητικό αποτέλεσμα ενός κτιρίου, ειδικά αν πρόκειται για επαγγελματικούς χώρους, όπως καταστήματα, εμπορικά κέντρα ή ξενοδοχεία, που σκοπός του εξωτερικού design είναι να τραβά τα βλέμματα των πελατών. «Η πρόσοψη είναι ασφαλώς καθοριστική για την εμφάνιση ενός κτιρίου και για την εμπειρία που παρέχει αυτό στους χρήστες και τους επισκέπτες του. Διαμορφώνει τη δημόσια εικόνα του, επικοινωνεί τις αρχιτεκτονικές προθέσεις και ιδέες του, συνδιαλέγεται με τον οικιστικό του περίγυρο. Είναι η περισσότερο απαιτητική όψη και συνήθως η σημαντικότερη αρχιτεκτονική επιφάνεια του αρχιτεκτονικού έργου, με ιδιαίτερες απαιτήσεις κλιματικές, αλλά και προβολής, προστασίας και ασφάλειας. Επομένως, οφείλει να σχεδιάζεται και να κατασκευάζεται με ιδιαίτερη επιμέλεια και προσοχή» επισημαίνει ο Θάνος Αθανασόπουλος, Design Director / Partner, Architect NTUA, M.Arch Harvard GSD του γραφείου Aeter Architects.
Ένα κτίριο πρέπει να εναρμονίζεται με το γύρω αστικό και φυσικό του περιβάλλον, αποτελώντας συνάμα μία ξεχωριστή οντότητα με δικό της χαρακτήρα. Ο Παναγιώτης Παπαλεξάτος, ιδρυτής του γραφείου Papalexatos Architects, δηλώνει σχετικά πως «η πρόσοψη ενός κτιρίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη, όχι μόνο με το κτίριο καθαυτό, αλλά κυρίως με τον δημόσιο χώρο, με την πόλη. Και όμως καμία ‘’ενσυναίσθηση’’ -πέραν ελάχιστων περιπτώσεων- απέναντι σε αυτή. Σχεδιάζονται έτσι προσόψεις, χωρίς χαρακτήρα, χωρίς αισθητική, χωρίς ύφος, χωρίς ηθική. Η πρόσοψη όσο ‘’μικρή’’ ή ‘’μεγάλη’’ και αν είναι, πρέπει να αποτελεί εργαλείο σχεδιασμού και όχι απλά το κλείσιμο ενός εξωτερικού τοίχου, ώστε ο χρήστης σε κάθε περίπτωση να βιώνει τόσο τον ιδιωτικό όσο και τον δημόσιο χώρο».

Η πρόσοψη σμιλεύει το ύφος ενός κτιρίου και σε ευρύτερο επίπεδο μίας ολόκληρης συνοικίας ή πόλης, ενώ διαμορφώνει τον περιβαλλοντικό του αντίκτυπο. Επί του θέματος οι Ζωή Σπηλιοπούλου, Senior Architect, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, March The Bartlett, UCL και Ιωάννης Μπογέας, Senior MEP Engineer, Μηχανολόγος Μηχανικός ΕΜΠ του γραφείου People B. επεξηγούν ότι «σε ένα αστικό περιβάλλον η πρόσοψη είναι αυτή που καθορίζει το ύφος και την αισθητική του κτιρίου, ακόμα και τη μορφή και τον χαρακτήρα του αστικού ιστού. Ο τρόπος αντιμετώπισής της, τόσο από ογκοπλαστική άποψη όσο και από λειτουργική είναι καθοριστική της ταυτότητας του κτιρίου, της αναγνωρισιμότητάς του, αλλά και του αποτυπώματος του στο περιβάλλον. Με την ενεργειακή κρίση και την κλιματική αλλαγή στο επίκεντρο πλέον των ανησυχιών του αρχιτεκτονικού κόσμου, οι προσόψεις αποκτούν νέο ρόλο, εξαιρετικά κρίσιμο για τις πόλεις μας».

Επιλογή υλικών και λειτουργικότητα
Όπως προαναφέρθηκε, η πρόσοψη επιτελεί σημαντικό λειτουργικό ρόλο σε μία κατασκευή, καθώς την προστατεύει από εξωτερικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες, που μακροπρόθεσμα ενδέχεται να προκαλέσουν φθορές στον φέροντα οργανισμό. Θέλοντας να επιτευχθούν τα επιθυμητά αποτελέσματα αντοχής, επιλέγονται διαφορετικά υλικά ανάλογα με τη χρήση και το είδος του κτιρίου. «Ενώ η πρόσοψη λειτουργεί ως το κύριο φράγμα της κατασκευής ενάντια στη βροχή, τον άνεμο, τον πάγο, το χιόνι, τον ήλιο κ.λπ., ταυτόχρονα επηρεάζει το μακροπρόθεσμο κόστος συντήρησης και τον αντίκτυπο της δομής στο περιβάλλον. Μαζί με την αισθητική, η επιλογή για την πρόσοψη ενός κτιρίου επηρεάζει την ανθεκτικότητα της κατασκευής, την ενεργειακή της απόδοση και την εμπειρία του ενοίκου» υπογραμμίζει η Μιμή Ασκούνη, Αρχιτέκτων Μηχανικός MSc του γραφείου Point Architects και συμπληρώνει πως «υπάρχει πληθώρα επιλογών όπως γυαλί, σύνθετο πάνελ αλουμινίου, θερμοπρόσοψη, μάρμαρο, ειδικά επεξεργασμένα “κεραμικά πλακίδια”, ειδικά επεξεργασμένο ξύλο, ανοδιωμένο αλουμίνιο, το παραδοσιακό τούβλο, αλλά ακόμα και πέτρα. Οι τεχνικές προδιαγραφές, όπως οι ενεργειακές απαιτήσεις, η θερμο-ηχομόνωση, η πυροπροστασία και ο αερισμός της πρόσοψης, μας οδηγούν κάθε φορά στο να επιλέγουμε το κατάλληλο υλικό. Εκτός από αυτές τις επιλογές, υπάρχουν φυσικά ακόμα αρκετές άλλες. Όταν κάνετε την επιλογή, είναι σημαντικό να λάβετε υπόψη εάν το υλικό πληροί τις λειτουργικές προδιαγραφές και τις απαιτήσεις απόδοσης για το έργο, την αντοχή του, καθώς και την επιθυμητή αισθητική».

«Διαχρονικά τα υλικά που επιλέγονται για την κατασκευή των προσόψεων είναι ιδιαιτέρως ανθεκτικά, ώστε να έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής, χωρίς να υποβαθμίζεται γρήγορα η εμφάνιση, αλλά και η συμπεριφορά τους στις περιβαλλοντικές συνθήκες. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική είχε από τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξής της ως χαρακτηριστικό την ευρεία χρήση γυάλινων επιφανειών, που προσδίδουν διαφάνεια και επιτρέπουν την είσοδο άπλετου φυσικού φωτός. Επιπλέον, έδειχνε προτίμηση και στη χρήση μοντέρνων υλικών για τις όψεις όπως επιφάνειες εμφανούς σκυροδέματος, και μεταλλικές επιφάνειες από χάλυβα ή αλουμίνιο. Τις τελευταίες δεκαετίες πάντως, παρατηρούμε και μια επιστροφή στη χρήση περισσότερο φυσικών υλικών, όπως ξύλο και φυσικών λίθων» τονίζει ο Θ. Αθανασόπουλος.

Οι νέες τεχνολογίες αφενός ανοίγουν καινούριες προοπτικές αρχιτεκτονικής δημιουργίας, αφετέρου συντελούν στην υλοποίηση πιο ποιοτικών κατασκευών. Ο Π. Παπαλεξάτος σημειώνει πως «σήμερα, καθώς οι τεχνικές, αλλά και τα υλικά προοδεύουν, οι δυνατότητες για τον σχεδιασμό και την τεχνολογία των προσόψεων είναι απεριόριστες. Πλέον οι ανάγκες ενός κτιρίου, τόσο λειτουργικά όσο και ενεργειακά, έχουν αυξηθεί, με αποτέλεσμα νέα υλικά να καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα αναγκών. Υλικά χωρίς επεξεργασία (raw material), εμφανή υλικά, πρωτοποριακά υλικά, ρητινούχα υλικά, αλλά και συνδυασμός αυτών με τεχνικές εφαρμογής, συνθέτουν το σημερινό ευρύ φάσμα στην κατασκευή προσόψεων. Οι γνώσεις μας σε αυτά τα υλικά και η συνεχής ενημέρωση και εκπαίδευση των τεχνικών, δίνουν την δυνατότητα στον αρχιτέκτονα να σκεφτεί και να σχεδιάσει με γνώμονα την αισθητική».

Ακουστική και θερμική μόνωση
Σημαντικές προϋποθέσεις για την δημιουργία ενός φιλόξενου και «ζεστού» περιβάλλοντος αποτελούν η θερμική και ακουστική μόνωση. Οι εσωτερικοί χώροι θα πρέπει να έχουν όλα τα χαρακτηριστικά άνεσης για την υποδοχή των επισκεπτών και τη χαλάρωση των ενοίκων. «Η πρόσοψη συντελεί πολύ σημαντικό ρόλο στη θερμική και ακουστική μόνωση ενός κτιρίου. Ηχοαπορροφητικές επενδύσεις που μπορούν να επεκταθούν σε αρχιτεκτονικές προεξοχές, στηθαία κ.α., μπορούν να απορροφήσουν μέρος της ηχητικής όχλησης του σύγχρονου αστικού περιβάλλοντος, ενώ παράλληλα συμβάλλουν στην δημιουργία σκίασης ή απορρόφησης μέρους των ηλιακών κερδών κατά τη θερινή εποχή. Έξυπνα συστήματα σκιασμού μπορούν να προσφέρουν σκίαση και φωτισμό ανάλογα την εποχή, τη χρήση του κτιρίου και τις προσωπικές προτιμήσεις του χρήστη» επεξηγούν οι Ζ. Σπηλιοπούλου και Ι. Μπογέας.

Με τη σειρά του ο Π. Παπαλεξάτος αναφέρει πως «ένας από τους σκοπούς μια πρόσοψης είναι να ρυθμίζει τις ανταλλαγές θερμότητας, αέρα και φωτός μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού, όπως επίσης και να μονώνει ακουστικά το κτίριο. Ένας από τους τρόπους να επιτευχθεί αυτό είναι με τον αεριζόμενο τοίχο, μέσα στον οποίο κυκλοφορεί ο αέρας που δροσίζει τις επιφάνειες το καλοκαίρι, δεν δημιουργεί φαινόμενα υγρασίας τον χειμώνα, ενώ με το διάκενο επιτυγχάνεται μέρος της ηχομόνωσης. Τα κουφώματα σε ένα κτίριο πέρα από την αισθητική, συμβάλλουν στην θερμική και ακουστική μόνωση. Επίσης υλικά από ελαστικό αφρώδες πολυαιθυλένιο εφαρμόζονται ενδιάμεσα στα δομικά υλικά της εξωτερικής τοιχοποιίας ή πριν την ολοκλήρωση αυτής».

Οι προδιαγραφές που επιτάσσουν τα σύγχρονα «πράσινα» κτίρια, καθώς και η έντονη ευαισθητοποίηση του κοινού σε περιβαλλοντικά ζητήματα, θέτουν τη μόνωση ως άμεση προτεραιότητα, ειδικά όταν γίνεται λόγος για ανακαινίσεις παλαιών κτιρίων. Χαρακτηριστικά, η Μ. Ασκούνη αναφέρει ότι «η θερμική κυρίως και η ακουστική μόνωση στις προσόψεις, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην εξασφάλιση άνεσης και ευκολίας του να ζεις σε ένα κτίριο. H θερμομόνωση χαρακτηρίζεται από την αποτελεσματικότητά της ως προς το περίβλημα, αποτελώντας μια από τις πιο δημοφιλείς βιώσιμες επιλογές στην ανακαίνιση κτιρίων. Με λίγα λόγια, η βελτίωση και αποδοτικότητα της θερμικής και ακουστικής μόνωσης στις εργασίες ανακαίνισης κτιρίων είναι μια τάση που έχει μεγάλη ζήτηση τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, η επιλογή του κατάλληλου υλικού και συστήματος, εξαρτάται κυρίως από τις ανάγκες του κτιρίου».

Βιοκλιματική προσέγγιση στον σχεδιασμό
Η κυριότερη τάση που διαμορφώνει τον σχεδιασμό των προσόψεων δεν εστιάζει τόσο στο αισθητικό αποτέλεσμα του εξωτερικού κελύφους, αλλά στον οικολογικό χαρακτήρα της κατασκευής. «Τα υλικά που αναμένουμε να δούμε περισσότερο το 2023, κλίνουν προς το να είναι βιώσιμα και ανθεκτικά, με την ενεργειακή απόδοση να αποτελεί επίσης σημαντικό παράγοντα. Το περίβλημα του κτιρίου αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του σχεδιασμού και φυσικά και της ενεργειακής απόδοσης. Τα κτίρια σχεδόν μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας (Carbon neutrality) είναι ένας στόχος τον οποίο επιδιώκουν οι περιβαλλοντολόγοι, οι οικοδομικές εταιρείες και οι αρχιτέκτονες, εστιάζοντας σε μια προσέγγιση βιοκλιματική στην κατασκευή και τον σχεδιασμό, καθώς προσπαθούν να ελαχιστοποιήσουν το αποτύπωμα άνθρακα» σημειώνει η Μ. Ασκούνη.

Ακολούθως, ο Θ. Αθανασόπουλος αναφέρει ότι «το πρωταρχικό ζητούμενο στον σχεδιασμό των αρχιτεκτονικών κελυφών, λόγω της κλιματικής αλλαγής, αφορά τη χρήση υλικών και τους τρόπους κατασκευής και παραγωγής, με ελάχιστο περιβαλλοντικό αποτύπωμα και ελάχιστης έως μηδενικής εκπομπής άνθρακα. Υπάρχει διαρκής προσπάθεια βελτίωσης των τρόπων παραγωγής και της χρήσης όλο και περισσότερου ανακυκλωμένου υλικού στις βιομηχανίες τσιμέντου, σκυροδέματος, συστημάτων αλουμινίου κ.λ.π. Παρά τα σημαντικά βήματα που έχουν γίνει τις τελευταίες δεκαετίες, τα κτίρια και η οικοδομική δραστηριότητα διεθνώς εξακολουθούν να είναι πολύ ενεργοβόρα και με μη βιώσιμα ποσοστά εκπομπών άνθρακα».

Η ανάπτυξη της βιομηχανίας δομικών υλικών, προσφέρει στον αρχιτέκτονα πληθώρα επιλογών, ώστε να σχεδιάζει βιώσιμα κτίρια που θα διακρίνονται για την ποιότητα και την αντοχή τους. «Μαζί με τις νέες τεχνολογίες και τη στροφή στη βιοκλιματική αρχιτεκτονική προσόψεων, τα νέα υλικά ανοίγουν νέους ορίζοντες για τον αστικό ιστό. Η πλαστικότητα που μπορούμε να έχουμε, η διάτρηση, το modularity κ.α., θολώνουν τα όρια ανάμεσα στο πλήρες και το κενό και συνδράμουν στην πραγματοποίηση flexible χώρων στα κτίρια τους. Παρ’ όλα αυτά, το προσεχές μέλλον αναμένεται να κάνει στροφή στην ενεργειακή πρόσοψη και τη δημιουργία μικροκλίματος στην άμεση περιοχή της» δηλώνουν οι Ζ. Σπηλιοπούλου και Ι. Μπογέας.

Οι σχεδιασμός θα πρέπει να συνδυάζει καλαισθησία και λειτουργικότητα, περιορίζοντας στο ελάχιστο το περιβαλλοντικό αποτύπωμα. «Οι προσόψεις αποτελούν την επιδερμίδα του κτιρίου και μαζί με τη σύνθεση των όγκων του είναι τα πιο σημαντικά στοιχεία που επηρεάζουν την εξωτερική μορφή και την γενικότερη αισθητική ενός έργου. Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, υπάρχει μια τάση για πιο κουρμπαριστές και γλυπτικές όψεις. Στο εξωτερικό εδώ και πολλές δεκαετίες, προτεραιότητα δίνεται σε επενδύσεις που προκατασκευάζονται στα εργοστάσια, με μεγάλη αντοχή στον χρόνο, ενώ σε αρκετές χώρες γίνεται μεγάλη συζήτηση για την αντικατάσταση επενδύσεων σε υφιστάμενα κτίρια για λόγους υγιεινής και ασφάλειας» σημειώνει ο Πιέρος Πιερής, Architect & Partner του γραφείου Pieris Architects και προσθέτει πως «είτε μελετάμε ένα κτίριο γραφείων, μια οικιστική ανάπτυξη ή άλλο έργο διαφορετικής χρήσης, πέρα από το αισθητικό αποτέλεσμα, σημαντικό ρόλο στον τελικό σχεδιασμό των όψεων και την επιλογή των επενδύσεων έχει η αντοχή στον χρόνο, οι πιστοποιήσεις όσο αναφορά την οικολογία και την ενεργειακή απόδοση και φυσικά η τιμή. Οι όψεις πρέπει να σχεδιάζονται βάσει του προσανατολισμού του οικοπέδου και τις ιδιαιτερότητες της περιοχής. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των προσόψεων, πέρα από ένα άρτιο αισθητικό αποτέλεσμα, θα πρέπει να επιτρέπει στο εσωτερικό να εισέρχεται άπλετο φως, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα την καλύτερη δυνατή σκίαση, αλλά και τη θερμική άνεση των χρηστών όλο χρόνο και για κάθε ώρα της ημέρας και της νύχτας».