Η κοινωνική αρχιτεκτονική είναι μία τάση που αναπτύσσεται συνεχώς στο εξωτερικό και μακροπρόθεσμα αναμένουμε να δούμε τα αποτελέσματα που θα επιφέρει στην χώρα μας σε κοινωνικό επίπεδο. Η εξασφάλιση μίας λειτουργικής κατοικίας είναι μία από τις πρωταρχικές ανάγκες του ανθρώπου και δυστυχώς πάρα την ραγδαία ανάπτυξη του Δυτικού Κόσμου σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, δεν είναι αυτονόητη συνθήκη για όλους τους πολίτες. Ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού είτε είναι άστεγο είτε ζει σε καταλύματα υπό χείριστες συνθήκες. Η κατοικία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μία υγιή και ικανοποιητική ζωή, που αφήνει περιθώρια ατομικής εξέλιξης και προόδου. Δεκάδες έρευνες έχουν δείξει ότι τα άτομα που ζουν σε μία σταθερή κατοικία υποφέρουν από λιγότερα προβλήματα υγείας -σωματικής και ψυχολογικής φύσεως- και αισθάνονται πιο ευτυχισμένα σε σχέση με εκείνα που μένουν σε ενοίκιο υπό μη ιδανικές συνθήκες. Συνεπώς, η κατοικία δεν είναι απλώς μία βιοτική ανάγκη, αλλά αναπόσπαστο μέρος της ταυτότητας του κάθε ατόμου, με την οποία προσδιορίζει τη θέση του μέσα στην κοινωνία. Ενώπιον των έντονων κοινωνικών ανισοτήτων που κλυδωνίζουν την παγκόσμια κοινότητα, ποια είναι η θέση της αρχιτεκτονικής και πώς μπορεί να συνεισφέρει ουσιαστικά στην εξομάλυνση τους;

Η κοινωνική αρχιτεκτονική προασπίζει τις ευάλωτες ομάδες
Η κοινωνική αρχιτεκτονική (social housing) είναι μία τάση που έχει αναπτυχθεί σε κάποιες χώρες του εξωτερικού και σταδιακά αρχίζει να ωριμάζει ιδεολογικά και στη χώρα μας. Η κεντρική ιδέα είναι ότι η αρχιτεκτονική ως επιστήμη μπορεί να συμβάλλει στη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, προσφέροντας κατοικίες που θα απευθύνονται σε άπορους -αν πρόκειται για κάποια δράση σε συνεργασία με το δημόσιο ή κάποια ΜΚΟ-, ή σε μεσαία και μικρά εισοδήματα. Ένα τέτοιο φιλόδοξο και κοινωφελές εγχείρημα μπορεί να γίνει εφικτό με την κατασκευή οικοδομημάτων χαμηλού κόστους, τα οποία θα φιλοξενούν μεγάλο αριθμό διαμερισμάτων. Η εν λόγω αρχιτεκτονική προσέγγιση εστιάζει στη λειτουργικότητα και στην κοινωνική προσφορά και θέτει σε δεύτερη μοίρα την πολυτέλεια και την μνημειακή αισθητική, καθώς στόχος της είναι η παραγωγή μεγάλου αριθμού κατοικιών, που θα καλύπτουν τις ανάγκες των πολιτών των κατώτερων/κατώτατων στρωμάτων.

Εξετάζοντας πιο σφαιρικά το αρχιτεκτονικό γίγνεσθαι, εντοπίζουμε δύο αντικρουόμενες ιδεολογίες. Από τη μία πλευρά έχουμε τη συμβατική αρχιτεκτονική, η οποία επικεντρώνεται στην ανέγερση φαραωνικών κτισμάτων, που διακρίνονται για την περιπλοκότητα τους στον σχεδιασμό, τις καινοτομίες στις μεθόδους κατασκευής και για την απαράμιλλη αισθητική τους. Η τάση αυτή είναι διαχρονική, καθώς σε κάθε φάση της ιστορίας οι πολιτισμοί επιδίωκαν να αφήσουν πίσω τους χτίσματα τα οποία θα αποτελούσαν αντικείμενο θαυμασμού και συνάμα σύμβολα αίγλης και εξουσίας. Επομένως η αρχιτεκτονική, υπό αυτό το πρίσμα, παίρνει τη διάσταση μίας μνημειακής πολιτιστικής προσπάθειας, που πηγάζει από κρατικές πρωτοβουλίες και συχνότερα από βλέψεις των μεγάλων οικονομικών κολοσσών.

Από την άλλη όψη του νομίσματος, η υγειονομική και ενεργειακή κρίση, συνδυαστικά με γεγονότα, όπως ο πόλεμος στη Ουκρανία, έχουν επιφέρει μεγάλη ανατίμηση σε όλα τα αγαθά, συμπεριλαμβανομένου και των ακινήτων. Την τελευταία πενταετία έχει αυξηθεί ραγδαία -σχεδόν διπλασιαστεί σε κάποιες περιπτώσεις- το κόστος ενοικίου και αγοράς μίας μικρομεσαίας κατοικίας. Οι συνθήκες αυτές έχουν εντείνει το στεγαστικό πρόβλημα, με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται όλο και πιο συχνά η έννοια της κοινωνικής αρχιτεκτονικής. Βέβαια, τα θεμέλια της τάσης αυτής τέθηκαν κατά την οικονομική κρίση του 2008, όταν αρχιτέκτονες στην Ασία, στην Λατινική Αμερική και στην Αφρική άρχισαν να δοκιμάζουν εναλλακτικές προτάσεις σε σχέση με τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα για τη στέγαση των πληθυσμών.

Η θέση της κοινωνικής αρχιτεκτονικής σήμερα
Η κοινωνική αρχιτεκτονική φαίνεται σταδιακά να βρίσκει τη θέση της στην επιστημονική κοινότητα και να απόκτα ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές. Αρχικά, υπήρξαν οργανισμοί, όπως η Architecture for Humanity και η Public Architecture, οι οποίες με μεμονωμένες δράσεις προσπαθούσαν να επιλύσουν το ζήτημα της στέγασης των ασθενών κοινωνικά ομάδων. Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές βρήκαν μεγάλη ανταπόκριση από το ευρύ κοινό και η ιδεολογία της κοινωνικής προσφοράς αγκαλιάστηκε και από τα κύρια θεσμικά όργανα. Χαρακτηριστικά το Pritzker 2014 απονεμήθηκε στον Shigeru Ban, ο οποίος διακρίθηκε για τις ανθρωπιστικές του κατασκευές, ενώ το 2016 Venice Architecture Biennale απονεμήθηκε σε έργο του Alejandro Aravena -νικητής του Pritzker εκείνης της χρονιάς-, το οποίο αντιμετώπισε τοπικά κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα. Τα παραπάνω παραδείγματα δεν αποτελούν αποσπασματικές παρεμβάσεις μικρής κλίμακας, αλλά μεθοδευμένες και προσεκτικά μελετημένες αρχιτεκτονικές πρακτικές, που αποβλέπουν στην ανακούφιση των κοινωνικών προβλημάτων.

Η κοινωνική αρχιτεκτονική δεν αναφέρεται μόνο στον περιορισμό του κόστους των κατοικιών, αλλά σε κάθε πρωτοβουλία που μπορεί να πάρει ο αρχιτέκτονας σε επίπεδο σχεδιασμού και κατασκευής, προκειμένου να βελτιώσει τη ζωή των ενοίκων. Μία διαδεδομένη πρακτική είναι η ανακαίνιση/ανακατασκευή παλαιών σπιτιών ή διαμερισμάτων, ώστε να ξαναγίνουν βιώσιμα και παράλληλα να πληρούν τις σύγχρονες κατασκευαστικές προδιαγραφές. Σε άλλες περιπτώσεις, κυρίως σε περιοχές με υψηλό επίπεδο βιομηχανικής μόλυνσης, οι αρχιτέκτονες έρχονται σε επαφή με ειδικούς σύμβουλούς υγείας με στόχο την ανέγερση κατοικιών, που θα εξασφαλίζουν ένα υγιές και ευχάριστο περιβάλλον στους εσωτερικούς χώρους, μειώνοντας σημαντικά τις πιθανότητες εμφάνισης χρόνιων παθήσεων. Επομένως, η κοινωνική αρχιτεκτονική δεν αποτελεί μία προκαθορισμένη συνταγή, αλλά περιλαμβάνει μία ευρεία γκάμα εφαρμογών, έχοντας πάντοτε ως γνώμονα τον άνθρωπο και τις ιδιαίτερες ανάγκες του.

Social Housing Units
Η εν λόγω κοινωνική κατοικία είναι χτισμένη σε μια κατοικημένη περιοχή της Ρεν. Δύο από τα έξι διαμερίσματα απευθύνονται σε πιο ευαίσθητους κοινωνικά ενοικιαστές και έχουν ιδιωτική πρόσβαση, ενώ τα άλλα τέσσερα έχουν κοινή είσοδο. Κάθε διαμέρισμα διαθέτει μεγάλους εξωτερικούς χώρους (βεράντες ή αυλές), μεγάλα ανοίγματα και αποθηκευτικούς χώρους. Στον πρώτο όροφο, τα σαλόνια έχουν θέα στη Δύση και τα δωμάτια προς την Ανατολή, ενώ στο επάνω επίπεδο ο προσανατολισμός των χώρων αντιστρέφεται. Το σύστημα κατασκευής χρησιμοποιεί σκυρόδεμα για να χωρίσει τα διαμερίσματα και ξύλο για να κλείσει τη δυτική και την ανατολική πρόσοψη. Αυτό το σύστημα επιτρέπει την υψηλή ενεργειακή απόδοση με προϋπολογισμό χαμηλού κόστους.

Life Reusing Posidonia
Στόχος αυτής της αρχιτεκτονικής παρέμβασης, που έλαβε χώρα στην Ισπανία, είναι η βελτίωση της ζωής των κατοίκων, μειώνοντας την κατανάλωση των φυσικών πόρων και αυξάνοντας τις συνθήκες άνεσης των καταλυμάτων. Το έργο συνδέει την παράδοση με τη λειτουργικότητα και την κλιματική αλλαγή και αναζητά στους διαθέσιμους τοπικούς πόρους βιώσιμες λύσεις κατασκευής. Εντυπωσιακό είναι ότι για την θερμομόνωση των σπιτιών χρησιμοποιήθηκε επεξεργασμένο θαλασσινό αλάτι, το οποίο είναι αντιμικροβιακό και φιλικό προς το περιβάλλον. Όλες οι κατοικίες έχουν δύο κατευθύνσεις και διαθέτουν διασταυρούμενο αερισμό χάρη στη διάταξη του σαλονιού/τραπεζαρίας και της κουζίνας σε σχήμα Ζ. Παράλληλα, σε κάθε γωνία υπάρχει από ένα υπνοδωμάτιο. Το καλοκαίρι η ψύξη γίνεται παθητικά, αξιοποιώντας το θαλασσινό αεράκι, ενώ όλα τα παράθυρα που είναι εκτεθειμένα στο ήλιο διαθέτουν αντηλιακή προστασία.

San Ignacio Houses
Αυτό το συγκρότημα των δέκα κατοικιών βρίσκεται βορειοδυτικά της πόλης La Barca στο Μεξικό. Τα σπίτια είναι χτισμένα σε μια περιοχή 924,04τμ, που ονομάζεται Jardines de San Ignacio. Εκεί υπάρχουν διαθέσιμα 450 οικόπεδα, όπου το καθένα έχει μέγεθος περίπου 90τμ. Ένα από τα κυριότερα πλεονεκτήματα της τοποθεσίας είναι ότι τριγύρω έχει μεγάλες εκτάσεις πρασίνου, στο οποίο πρόκειται να φτιαχτεί το δημοτικό πάρκο. Αν και ο διαθέσιμος προϋπολογισμός είναι αρκετά μικρός, έχει γίνει αξιόλογη προσπάθεια στο να παραδοθούν ποιοτικοί και ταυτόχρονα καλαίσθητοι εσωτερικοί και εξωτερικοί χώροι. Ο εσωτερικός φωτισμός και ο αερισμός των δωματίων γίνεται φυσικά μέσα από την πίσω αυλή και το μπροστινό μέρος του σπιτιού. Εξαιτίας του άπλετου φωτός και του άνυδρου περιβάλλοντος, αποφασίστηκε να διανοιχθούν μικρά παράθυρα.

Social Housing Klein Rijsel
Το κτιριακό συγκρότημα βρίσκεται στο Βέλγιο, ανάμεσα στον σιδηροδρομικό σταθμό Leuven και τη συνοικία Klein Rijsel. Σκοπός είναι να χτιστεί ένας μεγάλος αριθμός κοινωνικών και ιδιωτικών κατοικιών, που αμφότερες θα έχουν υπόγειο χώρο στάθμευσης και θα περιβάλλονται από έναν κοινόχρηστό κήπο, προσβάσιμο σε όλους. Ο σχεδιασμός λειτουργεί ως μετάβαση μεταξύ των βιομηχανικών αναπτύξεων στον σιδηρόδρομο και των μικρότερων κτιρίων της γειτονιάς Klein Rijsel. Η τοπογραφία αποτέλεσε μία ιδιαίτερη πρόκληση. Τα κτίρια τοποθετήθηκαν έξυπνα προκειμένου να αξιοποιηθούν πλήρως οι θετικές πτυχές του υπάρχοντος τοπίου. Ο σχεδιασμός δημιουργεί έναν ρυθμό αίθριων και εξωτερικών δωματίων κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής και παραπέμπει σε έναν μεγαλύτερο κήπο.

Social Housing Bairro Padre Cruz
Το Bairro Padre Cruz είναι μια γειτονιά κοινωνικών κατοικιών στις βόρειες παρυφές της Λισαβόνας. Χτίστηκε αρχικά από τις δημοτικές αρχές της πόλης τη δεκαετία του 1960 για να φιλοξενήσει τους κοινοτικούς υπαλλήλους και τις οικογένειές τους. Το έργο αποτελείται από είκοσι κατοικίες, όπου διαθέτουν ανάλογα τα μέλη της οικογένειας έως και τέσσερις κατοικίες. Το οικόπεδο βρίσκεται κατά μήκος μίας πλαγιάς, με αποτέλεσμα να συνορεύει στο νότιο μέρος με τον κεντρικό δρόμο και στην κορυφή να γειτονεύει με ένα πρόσφατα κατασκευασμένο γήπεδο μπάσκετ. Ο ογκομετρικός κατακερματισμός δημιουργεί μια σειρά από μικρής κλίμακας αστικές πλατείες τόσο στο χαμηλότερο όσο και στο ανώτερο επίπεδο, που θα φιλοξενήσουν τα χωρίσματα και την πρόσβαση σε όλα τα διαμερίσματα, προάγοντας τη βιώσιμη αστική διαβίωση, ενώ παράλληλα θα επιτρέψει την κοινωνική ενεργοποίηση των κατοίκων. Οι εν λόγω εξωτερικοί χώροι αποτελούν κατόφλι μεταξυ αστικού περιβάλλοντος και οικίας.

Social Housing Antibes
Η κατασκευή τοποθετείται στην περιοχή Antibes της Γαλλίας και προάγει τις αρχές της κοινωνικής αρχιτεκτονικής, δημιουργώντας έναν χώρο αρμονίας, στον οποίο απουσιάζουν οι κοινωνικές διακρίσεις. Μεγάλη πρόκληση για την υλοποίηση του project αποτέλεσε το έντονα επικλινές έδαφος. Το έργο μετακινήθηκε στην πλαγιά έχοντας συναρμολογούμενη βάση από σκυρόδεμα. Αυτή η μέθοδος επέτρεψε τη δημιουργία ενός εκτενούς κεντρικού αίθριου, που προσφέρει έναν άνετο οριζόντιο χώρο. Όλα τα διαμερίσματα εξυπηρετούνται από εξωτερικούς διαδρόμους, οι οποίοι είναι ενταγμένοι στο εσωτερικό κέλυφος και αποτελούν ιδανικό σημείο συνάντησης και κοινωνικοποίησης μεταξύ των ενοίκων. Τα μικρά φρεάτια επιτρέπουν τον φυσικό φωτισμό και τον αερισμό της κουζίνας και των μπάνιων, ενώ τα μεγαλύτερα εξασφαλίζουν στα χαμηλότερα επίπεδα συνθήκες σκιάς. Οι κρεμαστοί κήποι στους επάνω ορόφους είναι χωρισμένοι σε τμήματα, ώστε να αφήνουν το φως να περνά μέσα στο αίθριο.