Η αρχιτεκτονική που στοχεύει στην κάλυψη των αναγκών της τρίτης ηλικίας είναι μια τάση που κερδίζει έδαφος, όσο η ηλικιακή αυτή ομάδα αυξάνεται σε πληθυσμό και ζητά ποιότητα ζωής
με αυτονομία και όρους ισότητας μακριά από την ιδρυματοποίηση.

Η αρχιτεκτονική, ως εργαλείο διευκόλυνσης της διαβίωσης των ανθρώπων, έρχεται συχνά αντιμέτωπη με ποικίλες προκλήσεις, ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στις ανάγκες διαφόρων ηλικιακών και κοινωνικών ομάδων. Η προσαρμογή στις απαιτήσεις της τρίτης ηλικίας έχει απασχολήσει πολλές μελέτες και projects, με στόχο τη σύλληψη διευκολύνσεων χωρικής και κοινωνικής φύσης που προάγουν την προσβασιμότητα και την άνεση.

Η επαφή με τη φύση και το ηλιακό φως αλλά και πιο υποκειμενικές πτυχές, όπως η ασφάλεια, η ανεξαρτησία και η ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών, βρίσκονται στο επίκεντρο, τονίζοντας τον ρόλο της αρχιτεκτονικής στην ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων που αποτελούν πλέον μια ολοένα αυξανόμενη ομάδα. Οι παράγοντες αυτοί συνθέτουν το πλαίσιο δράσης τόσο στη διαχείριση των υφιστάμενων κτιρίων όσο και στον σχεδιασμό νέων έργων με συγκεκριμένες ιδιότητες.

Σχεδιασμός για ανεξαρτησία και ψυχική υγεία
Οι δύο κυριότεροι στόχοι στο design εξωτερικών και εσωτερικών χώρων για την τρίτη ηλικία είναι η παροχή ανεξαρτησίας στους ηλικιωμένους που επιθυμούν να μένουν μόνοι στο σπίτι τους και η εξασφάλιση της ψυχικής υγείας και ευημερίας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει δημοσιεύσει λίστα με τα κυριότερα στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη σε αυτή τη διαδικασία. Συγκεκριμένα, όσον αφορά στους εξωτερικούς χώρους, προτείνει:

  • Οι δημόσιοι χώροι να είναι καθαροί και ευχάριστοι.
  • Να παρέχουν ασφαλή και καλά διατηρημένα καθίσματα.
  • Να υπάρχουν πλακόστρωτα πεζοδρόμια, χωρίς εμπόδια, αποκλειστικά για τους πεζούς.
  • Τα πεζοδρόμια να είναι προσαρμοσμένα για την άνετη και ασφαλή πρόσβαση με αναπηρικό αμαξίδιο.
  • Οι διαβάσεις να διαθέτουν αντιολισθητικό οδόστρωμα, οπτικά και ηχητικά σήματα επικοινωνίας και επαρκή χρόνο διέλευσης.
  • Οι ποδηλατόδρομοι να είναι διαχωρισμένοι από το πεζοδρόμιο.
  • Να υπάρχει καλός φωτισμός, αστυνομική επιτήρηση και επαρκής σήμανση.
  • Όσον αφορά στη στέγαση, προτείνει:
  • Να υπάρχουν αρκετές οικονομικά προσιτές κατοικίες σε ασφαλείς περιοχές και κοντά σε υπηρεσίες και κοινοτική υποστήριξη.
  • Να παρέχονται προσιτές υπηρεσίες συντήρησης και υποστήριξης.
  • Οι κατοικίες να είναι έτσι σχεδιασμένες και κατασκευασμένες, ώστε να παρέχουν ασφάλεια και άνεση.
  • Οι εσωτερικοί χώροι να εγγυώνται την ελεύθερη κίνηση σε όλα τα δωμάτια και τους διαδρόμους.
  • Η ανακαίνιση των κατοικιών για τον ηλικιωμένο πληθυσμό να είναι οικονομικά προσιτή.
  • Να δίνεται η δυνατότητα πρόσβασης σε περίθαλψη από κοντινή απόσταση.

Οι παραπάνω κατευθυντήριες γραμμές μπορούν να αποτυπωθούν σε συγκεκριμένες στρατηγικές που συνθέτουν την έννοια της αρχιτεκτονικής που εξαλείφει τους περιορισμούς.

Προσβασιμότητα και κινητικότητα
Η προσβασιμότητα σχετίζεται τόσο με την είσοδο όσο και με το εσωτερικό του χώρου. Η απουσία σκαλοπατιών και η ύπαρξη ράμπας είναι βασικές προϋποθέσεις για την εύκολη μετακίνηση του ηλικιωμένου σε αναπηρικό αμαξίδιο. Από εκεί και πέρα, οι διάδρομοι πρέπει να έχουν επαρκές πλάτος (άνω των 90 εκατοστών) για την απρόσκοπτη κινητικότητα του αμαξιδίου, ενώ τα έπιπλα χωρίς αιχμηρές γωνίες είναι ιδανικά για την αποφυγή τραυματισμών.

Δάπεδο
Το ολισθηρό δάπεδο είναι από τους κυριότερους κινδύνους για τους ηλικιωμένους. Το αντιολισθητικό υπόστρωμα σε υλικά όπως ο γρανίτης είναι μια καλή επιλογή για τη μέγιστη ασφάλεια. Τα ανοιχτά χρώματα είναι επίσης επιβοηθητικά, όμως δεν θα πρέπει να επιλέγονται έντονα μοτίβα ή γυαλιστερές επιφάνειες που μπορεί να επηρεάσουν την αντίληψη του χρήστη για το βάθος. Στις ανακαινίσεις, καλό είναι να μη γίνονται -εκτός αν είναι απολύτως απαραίτητο- σημαντικές αλλαγές στην υφή και το χρώμα του δαπέδου, ώστε μην αλλάζει ουσιωδώς η αίσθησή του. Ειδικότερα στο μπάνιο, τα αντιολισθητικά πλακάκια και η οριοθέτηση των υγρών και στεγνών περιοχών μπορούν να κάνουν σημαντική διαφορά στο επίπεδο ασφάλειας.

Φωτισμός
Ο φυσικός φωτισμός είναι το νούμερο ένα ζητούμενο, καθώς όχι μόνο προάγει το αίσθημα ασφάλειας κατά τη διάρκεια της ημέρας αλλά και συμβάλλει στην ψυχική ευφορία σε συνδυασμό με τα ανοιχτά χρώματα στους τοίχους. Σχετικά με τον τεχνητό φωτισμό, οι διακόπτες διπλής κατεύθυνσης, τα φώτα νυκτός και ο κρυφός φωτισμός στα ντουλάπια είναι βασικά στοιχεία στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό για ηλικιωμένους.

Ανοιχτοί χώροι και θέα
Πολλοί ηλικιωμένοι είναι περιορισμένοι στο σπίτι τους για πολλές ώρες μέσα στη μέρα ή και συνεχώς. Έτσι, είναι σημαντικό να μην αισθάνονται απομονωμένοι από τον έξω κόσμο και τη φύση. Τα μεγάλα παράθυρα και μπαλκόνια μπορούν να βοηθήσουν σε αυτή την επαφή, ενώ στην περίπτωση από την αρχή σχεδιασμού του κτιρίου συνιστάται να παρέχεται η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη θέα σε ανοιχτούς χώρους. Η ενσωμάτωση ημιυπαίθριων χώρων λειτουργεί επίσης προς αυτή την κατεύθυνση.

Ommoord, Rotτerdam, Ολλανδία
Ενδιαφέρον παράδειγμα προσαρμογής υφιστάμενων κτιρίων στις ανάγκες των ηλικιωμένων κατοίκων τους είναι οι πολυκατοικίες στο Ommoord, ένα σύμπλεγμα κατοικιών στο Rotterdam της Ολλανδίας. Μετά από 30 χρόνια από την κατασκευή τους (1968), τα κτίρια δεν πληρούσαν πλέον τις απαραίτητες προδιαγραφές, καθώς οι κάτοικοί τους είχαν υποστεί σημαντική δημογραφική αλλαγή. Έτσι, το 1999 ανατέθηκε στον αρχιτέκτονα Hans van der Heijden να αναβαθμίσει την απόδοση των κτιρίων και να βρει αρχιτεκτονικές λύσεις για τα διαφορετικά προφίλ των κατοίκων. Σε μια διαδικασία συνδιαμόρφωσης στην οποία συμμετείχαν οι ίδιοι οι κάτοικοι και η οποία διήρκεσε 9 χρόνια, καταρτίστηκαν διάφορες στρατηγικές για την επανεξέταση της χωρικής οργάνωσης των κτιρίων, αλλά και για την ανακατανομή και την κατάτμηση των διαμερισμάτων ανάλογα με τις ηλικιακές ομάδες. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία τμημάτων που απευθύνονταν αποκλειστικά στους ηλικιωμένους, όπως π.χ. το ισόγειο και τα γκαράζ που έγιναν χώροι υγειονομικής περίθαλψης, ενώ προστέθηκαν και διαμερίσματα με θέα στον κήπο. Επιπλέον, τοποθετήθηκαν περισσότερες σκάλες και ανελκυστήρες, για να βελτιωθεί η προσβασιμότητα των διαμερισμάτων στους ψηλότερους ορόφους και να μειωθεί το μήκος των διαδρόμων.

La Pinilla, San Andres del Rabanedo, Ισπανία
Μια παρόμοια πρωτοβουλία έλαβε χώρα στην ισπανική πόλη San Andres del Rabanedo. Υπό τις οδηγίες του αρχιτέκτονα Oscar Miguel Ares Alvarez, η συνοικία La Pinilla αναδιαμορφώθηκε, έτσι ώστε οι κάτοικοί της, το 30% των οποίων είναι άνω των 75 ετών, να μπορούν να παραμείνουν στα σπίτια τους και στη γειτονιά παρά την προχωρημένη τους ηλικία. Επρόκειτο για την ανακαίνιση περίπου 500 σπιτιών, τα οποία σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα θα έπρεπε να έχουν πολύ φως, χώρο για την αποθήκευση αντικειμένων που αποτελούν μέρος της ιστορίας των κατόχων τους και κυρίως να είναι αντιληπτά μέσω των αισθήσεων. Ο Alvarez επεσήμανε ότι οι ηλικιωμένοι δεν έχουν μόνο κινητικές, αλλά και αισθητηριακές δυσκολίες, οπότε η αρχιτεκτονική μπορεί να τους διεγείρει μέσω του χρώματος, του φωτός και της υφής, βοηθώντας τους να αποκτήσουν μεγαλύτερη αυτονομία.

BIOOS, Curitiba, Βραζιλία
Πέρα από τις προσαρμογές που γίνονται σε υφιστάμενες κατοικίες, πλέον έχει καθιερωθεί και η έννοια της δημιουργίας από την αρχή ειδικών χώρων που βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων χωρίς όμως τα μειονεκτήματα της ιδρυματοποίησης. Στον όρο, που είναι γνωστός ως «Aging in Place», συγκαταλέγονται διάφορες φόρμουλες, όπως τα διαμερίσματα με υπηρεσίες για ηλικωμένους, η κοινοτική στέγαση και η συγκατοίκηση. Το ζητούμενο είναι η στέγαση να ενσωματώνει τεχνολογίες που διευκολύνουν την καθημερινότητα της τρίτης ηλικίας, χωρίς όμως να θυμίζει γηροκομείο. Το έργο BIOOS, στην Curitiba της Βραζιλίας, που αναπτύχθηκε από τον Ricardo Amaral Arquitetos Associados για την κατασκευαστική εταιρεία Laguna, αποτελεί ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αυτής της νέας μορφής, καθώς περιλαμβάνει διαμερίσματα αποκλειστικά για ηλικιωμένους, χώρους για ιατρικές κλινικές και ένα υπόγειο με καταστήματα και υπηρεσίες που απευθύνονται σε αυτό το κοινό.