Από την απαρχή της συζήτησης περί της καλής αρχιτεκτονικής των κτιρίων, δεχόμαστε ως θεμελιακή αφετηρία, το τρίπτυχο του Βιτρούβιου για τις βασικές αρετές, που πρέπει να χαρακτηρίζουν όλα τα κτίρια, δηλαδή τη δομική σταθερότητα, τη λειτουργικότητα και την αισθητική απόλαυση, όπως αυτές, σε κάθε ιστορική περίοδο, επανερμηνεύονται, εμπλουτίζονται και επαναδιατυπώνονται. Διανύουμε μια εποχή, κατά την οποία διαμορφώνεται μια «νέα κατάσταση», όπου πολλές από τις προηγούμενες βεβαιότητες και τους πειραματισμούς στην αρχιτεκτονική, λιγότερο ή περισσότερο έξαλλους, φαίνεται να υποχωρούν, έναντι μιας αναδυόμενης κοινής συνειδητοποίησης και ανησυχίας για την διαφαινόμενη κλιματική αλλαγή και τους κινδύνους, που αρχίζουν να προβάλλουν.
Η τεχνολογική εξέλιξη
Την ίδια στιγμή, σειρά από τεχνολογικά «θαύματα» και επιλογές, διαμορφώνουν επιτελεστικά την «νέα κατάσταση» σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Στο κτιριακό περιβάλλον, η τάση είναι διττή: αφενός η διασφάλιση της βιωσιμότητας και της ανθεκτικότητας έναντι των μεταβολών, που ήρθαν, ή θα έρθουν, αφετέρου η τεχνολογική αναδόμηση και η σύμπτυξη των διαδικασιών σε ένα ψηφιακό ενιαίο και ολιστικό κατά βάση σύστημα σχεδιασμού, παραγωγής, διαχείρισης και ελέγχου. Κρίσιμες τεχνολογίες καθορίζουν στρατηγικά την «νέα κατάσταση», όπως είναι η ενσωμάτωση συστημάτων και διεργασιών, η απρόσμενη ανάμιξη διαφορετικών επιστημονικών πεδίων και η δημιουργία νέων υβριδίων τεχνογνωσίας, η παραγωγή προηγμένων αισθητήρων -καταγραφέων δεδομένων με τεράστια επεξεργαστική ισχύ, μέσω των οποίων η επαυξημένη πραγματικότητα αντικαθιστά την φυσική και «εμπλουτίζει» τις αισθητηριακές ικανότητες του κοινού ανθρώπου- οι νέοι τρόποι επιλεκτικής και εξειδικευμένης παραγωγής (τρισδιάστατη εκτύπωση, industry 4, machine learning, κτλ.), η τεχνητή νοημοσύνη και οι υπερυψηλές ταχύτητες δικτύωσης και ίσως αρκετές ακόμη, που όλες μαζί συνθέτουν έναν κόσμο αρκετά διαφορετικό, σχεδόν υπερβατικό και σίγουρα λιγότερο υλικό-κεντρικό.
Συνθήκες άνεσης και προϋποθέσεις
Ωστόσο, η υπαρξιακή σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον και η εξάρτηση του από αυτό, παραμένει μια σταθερά του κόσμου μας, όσο και αν όλα τα προηγούμενα την προκαλούν. Το δομημένο περιβάλλον (τα κτίρια και η πόλη), νοουμένου είτε ως σύνολο από διακριτές χωρικές οντότητες, είτε ως συγκροτημένος αστικός χώρος, εξακολουθεί να παρέχει τις βασικές συνθήκες διαβίωσης με όρους και προϋποθέσεις ασφάλειας, υγείας και κοινωνικής και ατομικής ευημερίας, μέσα σε ένα φυσικό περιβάλλον (τη Γη), που μας υπενθυμίζει, ότι μπορεί να ξαναγίνει εχθρικό και αφιλόξενο.
Εξειδικεύοντας το θέμα, θα πρέπει να συμφωνήσουμε, ότι οι συνθήκες διαβίωσης, καλούμενες και ως «συνθήκες άνεσης», είναι μια επιθυμητή απαίτηση (κυρίως για το εσωτερικό των κτιρίων) που δεν προκύπτει αυτόματα, αλλά ορίζεται με ακρίβεια από τα καθιερωμένα ή τα επιδιωκόμενα μοντέλα διαβίωσης. Επειδή δε, επιδρά ριζικά και σε διάρκεια στην φυσιολογία και στη βιολογική λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού και παρά τις όποιες τεχνολογικές εξελίξεις, επηρεάζει και επηρεάζεται άμεσα από την απευθείας διεπαφή και διάδραση του δομημένου περιβάλλοντος με το φυσικό. Ο τρόπος με τον οποίο κυρίως συμβαίνει, ρυθμίζεται και αποτιμάται η διάδραση, είναι μέσω της ανταλλαγής ενέργειας.
Εξωτερικό περίβλημα και περιβάλλον
Όπως και ο άνθρωπος, έτσι και ένα κτίριο συνιστά έναν οργανισμό συντιθέμενο από επιμέρους ζωτικά συστήματα, τα οποία υποστηρίζουν την λειτουργία του στη διάρκεια της ζωής του με τρόπο, ώστε αφενός να ικανοποιούνται οι επιθυμητές απαιτήσεις (= συνθήκες άνετης διαβίωσης), αφετέρου να αντιμετωπίζονται με επάρκεια οι έως και ακραίες μεταβολές, οι οποίες συμβαίνουν στο φυσικό περιβάλλον. Το πλέον κρίσιμο σύστημα ενός κτιρίου για την ρύθμιση του εσωτερικού περιβάλλοντος και την διαχείριση της σχέσης του με το εξωτερικό, είναι αυτό που ονομάζουμε κέλυφος ή επιδερμίδα ή εξωτερικό περίβλημα. Η σημασία του όμως είναι ευρύτερη από αυτή του ρυθμιστή, αφού αποτελεί πεδίο για την οπτική επικοινωνία και διεπαφή του κτιρίου με τον αστικό περίγυρο, αν και πλέον στον κόσμο της «νέας κατάστασης», ο οποίος γοργά μεταφέρεται στην ψηφιακή του «μετα-διάσταση», τείνει να ατονήσει, αντικαθιστώντας την επικοινωνία με την «αυτο-αναφορικότητα».
Προς απόδειξη του τελευταίου, παρατηρούμε στην σύγχρονη αρχιτεκτονική παραγωγή, να δίνεται περισσότερη έμφαση στα στοιχεία, που ενισχύουν τον ρυθμιστικό ρόλο του περιβλήματος στη σχέση του με το εξωτερικό περιβάλλον και τις κλιματικές συνθήκες και λιγότερο σε στοιχεία τα οποία επικοινωνούν με τον αστικό περίγυρο μέσα από την νοηματοδότηση και τον συμβολισμό των επιμέρους χαρακτηριστικών τους. Όλο και περισσότερο, σε αντίθεση με την πριν από 20 χρόνια αρχιτεκτονική συζήτηση, το περίβλημα των κτιρίων κυρίως συνομολογεί προς μια κατεύθυνση – τάση αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεων αυτής, όπως είναι η υπερθέρμανση, η επικινδυνότητα από την ηλιακή ακτινοβολία, η ρύπανση του περιβάλλοντος (ατμόσφαιρα, έδαφος νερά), καθώς όμως και των οικονομικών επιπτώσεων αυτής, αναζητώντας τρόπους εξοικονόμησης πόρων και κόστους (μείωση της καταναλισκόμενης ενέργειας, βελτίωση της οικονομικής αποτελεσματικότητας, βελτίωση της απόδοσης, αποθήκευσης της ενέργειας, έξυπνης διαχείρισης των ροών και βελτιστοποίησης της κατανομής των διαθέσιμων κάθε φορά πόρων, κτλ.).
Τάσεις και προβλέψεις για το μέλλον
Η τελευταία εξέλιξη φαίνεται ότι μας ωθεί, για άλλη μια φορά στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, να επαναξιολογήσουμε τις 3 αρετές του Βιτρούβιου και το εάν είναι ακόμη επαρκής θεμελιακή βάση για την ανα-θεώρηση της αρχιτεκτονικής και μας γεννά την ιδέα μίας 4ης αρετής, συμπληρωματικής, που θα καλούσαμε ως «η ενεργειακή και περιβαλλοντική αύρα», που όλα τα κτίρια πρέπει να ανακαλύψουν.
Επιπλέον είναι «μελλοντολογικά» πιθανό, το κέλυφος των κτιρίων να απεξαρτηθεί ως σύστημα από τον υπόλοιπο κτιριακό οργανισμό και με την πρόοδο της τεχνολογίας, ο τρόπος κατασκευής του, η ύφανση και η σύσταση του, να έχει περισσότερο να κάνει με τις επαυξημένες ιδιότητες, που θα παρέχει, υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, ακόμη και σ’ ένα εξω-γήινο περιβάλλον και λιγότερο με τα χαρακτηριστικά του κάθε τόπου ή του κάθε μικροκλίματος. Πιθανόν, έτσι να προκύψει μία νέα τεχνητή & νοήμων επιδερμίδα, η οποία δεν θα είναι στατική, αλλά δυναμικά συμπεριφορική, μεταμορφούμενη και προσαρμοζόμενη στις εκάστοτε εξωτερικές συνθήκες, αλλά και στις ιδιοσυγκρασίες του κοινωνικού περίγυρου. Ίσως ακόμη να αποτελέσει μέρος ενός συστήματος ανταλλαγής δεδομένων και πόρων, ένα υπερ-παγκόσμιο ματριξ, το οποίο θα μεσολαβεί ανάμεσα στο μέσα και το έξω και ίσως σε μια ακραία περίπτωση, ρυθμίζοντας όχι μόνο τις συνθήκες άνεσης, αλλά ως ένα μοναδικά ικανό και αποτελεσματικό μέσο, να διαχειρίζεται την αισθητηριακή μας λειτουργία και την ίδια την αντίληψη μας για τον κόσμο.
*Μ. Κατσαρός, Αρχιτέκτονας, March, UDes, Αν. Καθηγητής ΕΜΠ