Από τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα το 1834, μέχρι και σήμερα, παρατηρούνται ενδιαφέρουσες αλλαγές στο ρυμοτομικό σχέδιο και τον δημόσιο χώρο της πρωτεύουσας. Ποια είναι τα ιστορικά σημεία – σταθμοί και πού βρισκόμαστε σήμερα;

Παρακολουθώντας λεπτομερώς την ιστορική πορεία της Αθήνας, μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως τις ιδιόμορφες πολιτικές και χωροταξικές συνθήκες, που διαμόρφωσαν καθοριστικά το σύγχρονο ρυμοτομικό σχέδιο και τον δημόσιο χώρο της ελληνικής πρωτεύουσας. Είναι δόκιμο να επισημάνουμε τρεις χρονικές περιόδους, ως σημεία κομβικής σημασίας για την αρχιτεκτονική της Αθήνας:

α) Η μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα το 1834.
β) Η μικρασιατική καταστροφή και τα κατά συρροή κύματα προσφύγων μετά το 1922.
γ) Η μεταπολεμική περίοδος έως σήμερα.

Αθήνα η νέα πρωτεύουσα
Μετά την απελευθέρωση της χώρας από τους Οθωμανούς Τούρκους, η Αθήνα ήταν μία μικρή και ασήμαντη πόλη, μόλις των 9.000 κατοίκων. Η δομή της ήταν καθαρά φεουδαρχική και αρκετά ξεπερασμένη, συγκριτικά με τα ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής. Ωστόσο, μετά τον ορισμό της ως πρωτεύουσας του ελληνικού βασιλείου, άρχισαν να γίνονται τα πρώτα σπουδαία βήματα αστικοποίησης. Συγκεκριμένα, καθώς αυξήθηκε ραγδαία η ζήτηση ακίνητης περιουσίας εντός των ορίων της πόλεως, σταδιακά ξεκίνησε η κατάτμηση της αστική γης σε επιμέρους οικόπεδα. Οι αγοροπωλησίες πολλαπλασιάστηκαν και παράλληλα θεσπίστηκαν αυστηροί νόμοι για την προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας, ενώ πάρα πολλές εκτάσεις μεγαλοκαλλιεργητών και κτηνοτρόφων απαλλοτριώθηκαν, αλλάζοντας ριζικά το πρόσωπο της τότε Αθήνας.

Το πρωτοποριακό ρυμοτομικό σχέδιο των Κλεάνθη και Σάουμπερτ, είχε λάβει μέριμνα για τους αρχαιολογικούς χώρους και περιλάμβανε πλατείες, ευρύχωρους δρόμους και επαρκείς αποστάσεις μεταξύ των κτιρίων. Εν τούτοις κατά την εφαρμογή του, υπήρξαν αλλεπάλληλες αντιδράσεις και συγκρούσεις συμφερόντων, με αποτέλεσμα ο πατέρας του βασιλιά Όθωνα, Λουδοβίκος, να στείλει τον αρχιτέκτονα Κλέντσε, ώστε να ρυθμίσει την οξυμένη κατάσταση. Εκείνος, όμως, αγνόησε το αρχικό σχέδιο πόλεως, με συνέπεια η δόμηση της Αθήνας να γίνει αρκετά ασφυκτική, χωρίς σαφή μέριμνα για μελλοντικές προεκτάσεις.

Παρά τις αντιξοότητες, μέχρι το 1900 η Αθήνα, είχε μεταμορφωθεί σε μία αξιόλογη πρωτεύουσα με νέα κτίρια και υποδομές. Σε σύντομο χρονικό διάστημα ανεγέρθηκαν το βασιλικό παλάτι, ο νέος καθεδρικός ναός, το πανεπιστήμιο της Αθήνας, το κοινοβούλιο και η εθνική βιβλιοθήκη, ενώ ταυτόχρονα αναδιαμορφώθηκαν πολλοί κεντρικοί δρόμοι, πλατείες και ιδιωτικές κατοικίες. Σημειώνεται τέλος, ότι ο πληθυσμός της πόλης αυτή την περίοδο, είχε ανέλθει στους 125.000 κατοίκους.

Η Μικρασιατική καταστροφή
Μετά το θλιβερό γεγονός της Μικρασιατικής καταστροφής, εκατομμύρια πρόσφυγες κατέφτασαν στην Ελλάδα. Πάρα τις προσπάθειες της κυβέρνησης να εγκατασταθούν οι νέοι πληθυσμοί σε αγροτικές περιοχές, το μεγαλύτερο ποσοστό προτίμησε τα μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Η αναπάντεχη προσέλευση τόσων προσφύγων, διπλασίασε τον πληθυσμό της πρωτεύουσας και δημιούργησε την επιτακτική ανάγκη εύρεσης νέων καταλυμάτων .

Ως εκ τούτου, το προσεχές διάστημα χαρακτηρίζεται από έντονη αστική ανάπτυξη. Σε όλα τα προάστεια της Αθήνας συσπειρώθηκαν, με ταχύτατους ρυθμούς, εκατοντάδες προσφυγικοί συνοικισμοί, χωρίς να υπάρχει σοβαρός κρατικός σχεδιασμός. Αυθαίρετες κατοικίες ξεκίνησαν να ξεπηδούν στον περιφερειακό δακτύλιο και οι κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να τις νομιμοποιήσουν. Φυσικά, σε αυτή την τεταμένη κατάσταση, δεν υπήρχε καμία απολύτως έγνοια για την προστασία του περιβάλλοντος και τη διατήρηση του φυσικού στοιχείου μέσα στην πόλη. Από το 1923 και εξής, μάλιστα, το ρυμοτομικό σχέδιο έγινε ακόμα πιο άναρχο , με συνέπεια οι μετέπειτα σποραδικές προσπάθειες αναδιαμόρφωσης της πρωτεύουσας να μην τελεσφορήσουν.

Από τη μεταπολεμική περίοδο έως σήμερα
Μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο και τον εμφύλιο που ακολούθησε, παρατηρείται έντονα το φαινόμενο της αστικοποίησης. Πολίτες που ζούσαν στις επαρχίες μετακινούνται μαζικά στην Αθήνα, ελπίζοντας να βρουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Κατά τα μεταπολεμικά χρόνια ξεκινά μία γενικευμένη οικοδομική δραστηριότητα, με τις μικρές κατοικίες να γκρεμίζονται και στην θέση τους να ανεγείρονται ψηλές πολυκατοικίες.

Με τον τρόπο αυτό, η Αθήνα αποκτά μέσα σε μερικές δεκαετίες την εικόνα μίας μεγαλούπολης, γεμάτη από άχαρα κτίρια, το ένα κολλητά δίπλα στο άλλο, ενώ στο κέντρο επικρατεί κυκλοφοριακή συμφόρηση, ανυπόφορη φασαρία και εκτεταμένη μόλυνση της ατμόσφαιρας. Οι συνθήκες αυτές οδήγησαν ορισμένες ομάδες ατόμων να απομακρυνθούν από τον αστικό πυρήνα σε πιο απομακρυσμένα προάστια, που ήταν ακόμη ανεκμετάλλευτα. Αναπόφευκτα ο μη επαρκής έλεγχος στη δόμηση, είχε ως αποτέλεσμα να εξαφανιστούν όλοι οι διαθέσιμοι χώροι γύρω από την πρωτεύουσα και η συμφόρηση του κέντρου να επεκταθεί προς τα έξω.

Πλησιάζοντας στο σήμερα, κατασκευάζονται τεράστια οδικά δίκτυα, προκειμένου να διευκολύνεται η επικοινωνία μεταξύ των προαστίων και της μητρόπολης. Ταυτόχρονα δημιουργούνται σιδηρόδρομοι, μετρό και τραμ κάνοντας προσιτή τη μετακίνηση, χωρίς τη χρήση ιδιωτικού οχήματος. Τα εν λόγω έργα, αν και βοήθησαν άρδην την καθημερινή ζωή των πολιτών και την τοπική οικονομία, είχαν φοβερό αντίκτυπο στη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου.

Αλλαγές στον δημόσιο χώρο
Τα τελευταία 200 περίπου χρόνια, το περιβάλλον της Αθήνα έχει μεταλλαχθεί ολοκληρωτικά. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις γύρω από το ιστορικό κέντρο της πόλης και οι εγκαταστάσεις των κτηνοτρόφων έχουν αντικατασταθεί από εκτενή οδικά δίκτυα και συγκροτήματα πολυκατοικιών , αφήνοντας ελάχιστους ελεύθερους χώρους πρασίνου. Επιπλέον, το κλίμα της Αθήνας έχει γίνει εντελώς αποπνικτικό και αφιλόξενο, ειδικά κατά τις εργασιακές ώρες, όπου επικρατεί μόνιμη κυκλοφοριακή συμφόρηση και ηχορύπανση.

Πέρα από την ύπαρξη ελαχίστων πάρκων και δασικών εκτάσεων, ενδεικτικό παράδειγμα αλλοίωσης του φυσικού περιβάλλοντος είναι τα ποτάμια και οι χείμαρροι. Στα τέλη του 19ου αιώνα υπολογίζεται ότι υπήρχαν στην Αττική πάνω από 700 υδάτινα ρεύματα, ενώ σήμερα δεν ξεπερνούν τα 50. Σύμφωνα με σχετικές μελέτες, πάνω από 550 χιλιόμετρα έχουν μπαζωθεί προκειμένου να υλοποιηθεί η αστική και βιομηχανική επέκταση της πρωτεύουσας. Όπως είναι επόμενο η τσιμεντοποίηση των υδάτινων αρτηριών, προκαλεί ολοένα πιο συχνά φαινόμενα πλημμύρας και επικείμενων καταστροφών.
Τέλος αξίζει να σημειωθεί, ότι τα τελευταία χρόνια γίνονται κάποιες αξιόλογες προσπάθειες για την βελτίωση της εικόνας της Αθήνας μέσω κοινωφελών έργων, όπως το ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και η επικείμενη ανάπλαση στο Ελληνικό, τα οποία δίνουν πνοή φρεσκάδας στο γκρίζο τοπίο της σύγχρονης αθηναϊκής τσιμεντούπολης.