Κοιτώντας λίγο “πίσω” αλλά και λίγο… παραδίπλα, μπορεί να αντιληφθεί κανείς ότι η αειφορία ήταν πάντα εδώ. Μόνον που αυτό που σήμερα είναι το απόλυτο αιτούμενο, υπήρξε για χιλιετίες ο… απλός κανόνας, σύμφωνα με τον Απ. Μουσουράκη
Κάποια υλικά δόμησης (όπως ο πηλός) τα χρησιμοποιούν οι άνθρωποι από καταβολής του είδους σε σπίτια και κτίρια. Σήμερα, που το sustainability (κατά τον διεθνή όρο) είναι ύψιστο ζητούμενο (και στις κατασκευές) πώς μπορούν να επιστρέψουν τα υλικά αυτά στην ανέγερση ή ανακατασκευή σύγχρονων κτιρίων;
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο άψητος πηλός είναι το απόλυτο αειφόρο (sustainable) δομικό υλικό που χαρακτηρίζει τον ανθρώπινο πολιτισμό. Δηλαδή, για να το περιγράψουμε απλά, ένα υλικό που χρησιμοποιείται κυκλικά, ξανά και ξανά, σε διάφορα τεχνικά έργα εδώ και χιλιάδες χρόνια με μηδαμινό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Για παράδειγμα στη Θεσσαλία έκτιζαν από την αρχαιότητα χρησιμοποιώντας τη λάσπη που τους παρείχε απλόχερα ο κάμπος. Σήμερα μετά από τουλάχιστον 7.000 χρόνια, το μόνο ίχνος της χρήσης του οικοδομικού πηλού είναι μικρές λίμνες, μέρη από όπου λάμβαναν το υλικό, κοντά στη Καρδίτσα και κάποιοι λοφίσκοι συσσώρευσης δομικών υλικών σε επίπεδα, τις γνωστές μας «μαγούλες». Ο πηλός σαν οικοδομικό υλικό δεν χρειάζεται να επιστρέψει γιατί ακόμα και σήμερα ένα σημαντικό ποσοστό της δόμησης σε διαφορετικές περιοχές στον κόσμο πραγματοποιείται με αυτόν. Αυτό που χρειάζεται είναι η πληρέστερη ένταξή του στο γνωστικό και κανονιστικό πλαίσιο που κατευθύνει τα δομικά έργα σε χώρες όπως η δική μας, όπου το υλικό αγνοήθηκε μετά την εμφάνιση του σκυροδέματος πριν από 100 χρόνια περίπου. Αυτό γίνεται σήμερα σε πολλές χώρες του κόσμου, όπως στη Γερμανία, τη Νέα Ζηλανδία, τον Καναδά κ.α.
Ποιες προοπτικές καινοτομίας, τόσο προϊοντικά όσο και ως προς το τελικό αποτέλεσμα έχουν ή/και μπορούν να κομίσουν αυτά τα υλικά;
Η καινοτομία σε κάθε εποχή σχετίζεται με το σύστημα αξιών που έχει γίνει αποδεκτό από την κοινωνία στην οποία αυτή απευθύνεται. Στην προηγούμενη βιομηχανική περίοδο, η καινοτομία δεν περιελάμβανε το περιβαλλοντικό κόστος στον βαθμό που θα έπρεπε. Σήμερα, όμως, με εμφανή τα αρνητικά αποτελέσματα της ανθρώπινης δραστηριότητας στο περιβάλλον, καινοτομία χωρίς αειφορία δεν υφίσταται. Φυσικά υλικά, όπως ο πηλός, είναι στην πρώτη γραμμή και ακολουθούν άλλα υλικά που έχει επινοήσει ο άνθρωπος όπως π.χ. τα βιοδιασπώμενα πλαστικά.
Αρκετοί εκπαιδευτικοί και ερευνητικοί οργανισμοί εργάζονται τα τελευταία χρόνια πάνω στα φυσικά υλικά προσφέροντας τη δυνατότητα πράσινης καινοτομίας σε αυτούς που επιχειρούν. Δείκτης της πορείας αυτής είναι ο αριθμός και η ποιότητα των ερευνητικών εργασιών, όλων των βαθμίδων, λόγος για τον οποίο τις συλλέγουμε συστηματικά στην ιστοσελίδα μας: piliko.gr.
Ποιες οι απαιτήσεις ως προς τον αρχικό σχεδιασμό για τη χρήση τέτοιων υλικών σε σύγχρονα κτίσματα; Υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί;
Η εφαρμογή φυσικών υλικών στη κατασκευή, ιδίως αυτής του ωμού πηλού, απαιτεί ένα restart στον τρόπο σκέψης του σχεδιαστή αλλά και του κατασκευαστή. Δεν είναι δυνατόν να σχεδιάζουμε και να κτίζουμε με τον ίδιο τρόπο απλά αλλάζοντας υλικό. Πρέπει να προσαρμόσουμε τη σκέψη μας σε νέα δεδομένα που σχετίζονται κυρίως με την επίδραση των πράξεών μας στο περιβάλλον. Θα πρέπει απαραίτητα να εντάξουμε στον σχεδιασμό μας όλο τον κύκλο ζωής του δομικού υλικού, από πού προέρχεται και με τι διαδικασίες, το περιβαλλοντικό κόστος μεταφοράς του, τους τρόπους εφαρμογής και τον προορισμό του μετά την αποδόμησή του. Τη λέξη «απορρίμματα» θα πρέπει να την ξεχάσουμε και να την αντικαταστήσουμε με την «επανάχρηση».
Φυσικά υπάρχουν περιορισμοί που θα πρέπει να περιγράφονται από τους κανονισμούς με τους οποίους σχεδιάζουμε. Ένας τοίχος από ωμούς πλίνθους λ.χ. θα πρέπει να σχεδιαστεί και να κατασκευαστεί με συγκεκριμένες προδιαγραφές. Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, ο μάστορας γνώριζε εμπειρικά αυτούς τους περιορισμούς και τους εφάρμοζε προσεκτικά.
Και ποιο το «ανταγωνιστικό» τελικό αποτέλεσμα που μπορούν να προσφέρουν, τόσο σε επίπεδο αισθητικής όσο και σε επίπεδο περιβαλλοντικού αποτυπώματος, ενεργειακών επιδόσεων κ.ά.;
Αν κατά τη διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου κινούμαστε προς μια κοινωνία που σέβεται και εκτιμά όλο και περισσότερο τη φύση και το περιβάλλον, όλο και περισσότερο τα φυσικά υλικά θα εδραιώνονται στην αισθητική μας και στην κουλτούρα μας εκτοπίζοντας άλλα υλικά. Αν, όμως, ο άνθρωπος αποφασίσει να υιοθετήσει πιο τεχνοκρατικά κριτήρια και πρότυπα, θα δούμε και άλλους «ανταγωνιστές/συνεργάτες». Το μέλλον αναμένεται ενδιαφέρον.
Σήμερα, όροι όπως «περιβαλλοντικό αποτύπωμα» και «ενεργειακές επιδόσεις» αναφέρονται κυρίως σε κανονισμούς που εξυπηρετούν περισσότερο τη γραφειοκρατική οργάνωση των έργων και την ένταξή τους σε προγράμματα εθνικά ή ευρωπαϊκά. Η εφαρμογή υλικών όπως ο άψητος πηλός, εκτός από μετρήσιμες ποιοτικές και ποσοτικά καλές επιδόσεις, εμπεριέχουν μια ολιστική αντίληψη για τη δόμηση που δεν μετριέται με τα σημερινά τεχνολογικά μέσα.
Τα συγκεκριμένα υλικά και τεχνικές έχουν περιορισμό στην κλίμακα των έργων που μπορούν να αξιοποιηθούν (π.χ. μικρής κλίμακας οικιστικά κτίσματα);
Από όλες τις εκθέσεις αρχιτεκτονικών έργων με φυσικά υλικά που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα και το εξωτερικό (CONTEMPORARY ARCHITECTURE & NATURAL MATERIALS PROJECTS IN THE WORLD – Exhibition Catalogue. Piliko ed ), τις δημοσιεύσεις σε έγκυρα περιοδικά του χώρου, τις εκδόσεις σχετικών βιβλίων αλλά και την εμπειρία μας, μπορούμε με σιγουριά να υποστηρίξουμε ότι μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτά τα υλικά και τις ειδικές τεχνικές που συνδέονται με αυτά με ασφάλεια σε έργα διαφόρων χρήσεων μικρής ή μεγάλης κλίμακας. Εδώ να πούμε ότι η χρήση των φυσικών υλικών εντοπίζεται σήμερα σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες έργων:
- Α. Έργα αποκατάστασης ιστορικών διατηρητέων και παραδοσιακών κτιρίων.
- Β. Έργα συντήρησης και αποκατάστασης αρχαιολογικών χώρων.
- Γ. Νέα κτίρια ή συγκροτήματα κτιρίων
- Δ. Έργα μικρότερης κλίμακας, εσωτερικών παρεμβάσεων σε υφιστάμενα και νέα κτίρια, έργα εξωτερικής διαμόρφωσης περιβάλλοντος χώρου καθώς και σχεδιασμός αντικειμένων (Design).
Πόσο εναρμονισμένα είναι τα υλικά που αξιοποιούνται στη βιώσιμη αρχιτεκτονική με τις αρχές της κυκλικής οικονομίας;
Αν μέχρι σήμερα σε χώρες όπως η δική μας υπάρχει μια δυσκολία στη εφαρμογή αυτών των υλικών και τεχνικών, αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη δυσκολία ένταξής τους στο υφιστάμενο οικονομικό μοντέλο που βασίζεται στη γενική ιδέα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας . Η φυσική δόμηση αξιοποιείται καλύτερα σε μικρά τοπικά οικονομικά συστήματα που αντλούν φυσικούς και ανθρώπινους πόρους από την περιοχή που πραγματοποιείται το έργο. Βασίζεται δηλαδή περισσότερο σε μοντέλα κυκλικής οικονομίας μικρής κλίμακας. Βέβαια η εναρμόνιση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις επιλογές τεχνικών και υλικών. Αν δηλαδή για ένα έργο επιλέξουμε την τεχνική Light clay παρά την τεχνική Rammed Earth αυτό θα αλλάξει σημαντικά την οικονομική διάσταση του έργου σε συνάρτηση πάντα με τη γεωγραφική του θέση.
Υπάρχει κάποιο σχετικό κανονιστικό πλαίσιο στην Ελλάδα για τη βιώσιμη αρχιτεκτονική με φυσικά υλικά και τι προβλέπει; Υπάρχουν αντίστοιχα στο εξωτερικό;
Στη χώρα μας σήμερα, κατά τη σχεδίαση δομικών έργων συνήθως εφαρμόζονται κανονισμοί που είτε είναι ευρωπαϊκοί, όπως οι ευρωκώδικες, είτε έχουν εναρμονιστεί με ευρωπαϊκούς κανονισμούς. Στο Ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο υπάρχει η πρόβλεψη για την χρήση φυσικών υλικών και τεχνικών εφαρμογής τους. Άπτεται στον μελετητή, αν είναι εφοδιασμένος με γνωστικά και υπολογιστικά εργαλεία, να μπορέσει να τους εφαρμόσει. Θεωρώ απαραίτητη σήμερα την συνεργασία του μελετητή με Πανεπιστημιακά ή άλλα σχετικά εργαστήρια. Θα βοηθούσε αρκετά να υπάρξει σύντομα μια πρόσθετη εξειδίκευση των κανονισμών στην Ελληνική πραγματικότητα.
Σχέδια κανονισμών ή κανονισμοί σε ισχύ υπάρχουν εδώ και χρόνια σε πολλές χώρες του κόσμου όπως στη Γερμανία, τη Νέα Ζηλανδία, το Νέο Μεξικό, το Περού και άλλες . Αφορούν κυρίως την στατική, αντισεισμική και ενεργειακή συμπεριφορά των κτιρίων αυτών. Αν μου επιτρέπεται θα ήθελα πάντως να παρατηρήσω ότι κατά τη γνώμη μου οι κανονισμοί υστερούν χρονικά με τις εξελίξεις και γι’ αυτό θα πρέπει συνεχώς να αναπροσαρμόζονται στα νέα δεδομένα που διαμορφώνει η έρευνα και η πραγματικότητα (κλιματική αλλαγή).
Ποιος ο ρόλος της «πηλΟίκο» στην υπόθεση της φυσικής δόμησης στην Ελλάδα;
Η «πηλΟίκο» είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που εδώ και 15 χρόνια προσπαθεί να εμπλουτίσει την εμπειρία της φυσικής δόμησης στη χώρα μας.
Στην εκπαίδευση πραγματοποιούμε κάθε χρονιά ένα βασικό πρόγραμμα διά βίου μάθησης, το οποίο ονομάζεται «Δόμηση με πηλό».
Οι απόφοιτοι του συγκεκριμένου προγράμματος αποκτούν γνώση και εμπειρία για να ανταποκριθούν στοιχειωδώς σε τεχνικά έργα με φυσικά υλικά. Επίσης, συμμετέχουν σε εργαστήρια εξειδίκευσης και εμβάθυνσης σε διάφορες τεχνικές και τεχνολογίες όπως τα «4+4 fast labs, Design με φυσικά υλικά. Μάλιστα, αρκετοί τελειόφοιτοι, αρχιτέκτονες κυρίως ως προς την ειδικότητά τους, κάνουν την πρακτική τους εξάσκηση μέσω του συστήματος «Άτλας» στην εταιρεία μας. Στην έρευνα έχουμε ομάδες εργασίας και σε συνεργασία με άλλους φορείς και συναδέλφους εργαζόμαστε σε θέματα όπως η καταγραφή της Αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς με πηλό και η προετοιμασία κανονισμού για τη δόμηση και αποκατάσταση κτιρίων από πηλό στη χώρα μας.
Η ιστοσελίδα μας www.piliko.gr αποτελεί εργαλείο για όποιον επιθυμεί να ασχοληθεί με τη φυσική δόμηση.