Σημαντική αστοχία να ταυτίζουμε το «παιδικό» με το «χαριτωμένο», σημειώνει η αρχιτέκτων και ιδρύτρια του BabyEcoDesign, Μαρίλη Βουλτσάκη.
Συνέντευξη στη Λήδα Δεληγιάννη

Χρειάστηκε να γίνω ενήλικη και μαμά για να συνειδητοποιήσω ότι ανέκαθεν ζούσα σε έναν κόσμο σχεδιασμένο για μεγάλους. Και χρειάστηκε να μπω στους χώρους συνοδεία… μικρών συνοδών για να καταλάβω ότι δεν αρκούν τα ζωηρά χρώματα για να είναι ένας χώρος προορισμένος για παιδιά. Μιλώντας με τη Μαρίλη Βουλτσάκη έμαθα ότι αυτό μπορεί να αλλάξει. Και πώς…
Είναι γενική παραδοχή στον ευρύτερο κλάδο των αρχιτεκτόνων ότι στη χώρα μας υπάρχει σοβαρό έλλειμμα στις απαιτούμενες τυπολογίες. Ο παιδοκεντρικός σχεδιασμός εμπίπτει στο παραπάνω; Και ποιες ενέργειες θα μπορούσαν να γίνουν ώστε να αλλάξει αυτό;

Τα τελευταία 30 χρόνια με ενεργή δράση στην αρχιτεκτονική σκηνή, παρατηρούσα συχνά ότι ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός συχνά έφερνε στο προσκήνιο ως πρωταγωνιστή τον ίδιο τον αρχιτέκτονα και όχι τον ίδιο τον χώρο με τον χρήστη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα εντυπωσιακά έργα, τα όποια δεν ανταποκρίνονται στις ουσιαστικές βασικές ανάγκες του χρήστη, ώστε να συντελούν στη βελτίωση της ζωής του.

Ειδικά στον σχεδιασμό των παιδικών χώρων, διαφεύγει συνήθως ότι «παιδί» είναι ο άνθρωπος στην παιδική του ηλικία… στην πιο καθοριστική ηλικία της ζωής του, εκεί που μπαίνουν οι βάσεις που θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τα υπόλοιπα στάδια της ζωής του. Κατά συνέπεια, τις περισσότερες φορές, σε όλες τις κλίμακες (από παιδικά δωμάτια έως δημόσιους παιδικούς χώρους), οι παιδικοί χώροι δεν σχεδιάζονται για τις αντίστοιχες αναπτυξιακές ανάγκες των παιδιών, αλλά εμπίπτουν σε έναν ευρύτερο σχεδιασμό, χωρίς καμία εξειδικευμένη γνώση της παιδικής ηλικίας και των γνωρισμάτων της.

Είναι σημαντική αστοχία να ταυτίζουμε το «παιδικό» με το «χαριτωμένο», όπως επίσης και να σχεδιάζονται ειδικά οι παιδικοί χώροι σύμφωνα με τις προσωπικές πεποιθήσεις του αρχιτέκτονα για το τι σημαίνει παιδικός χώρος.

Η παραπάνω διαπίστωση με οδήγησε αυτόματα σε μια ολιστική προσέγγιση αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στους παιδικούς χώρους, μέσα από μια πολύχρονη έρευνα και εξειδίκευση σε τομείς όπως η παιδοψυχολογία, η αναπτυξιολογια αλλά και πιο εξειδικευμένες γνώσεις, όπως πώς αλληλεπιδρά ο χώρος στα παιδιά στο αυτιστικό φάσμα ή τις επιπτώσεις του φωτός (φυσικού/τεχνητού) στην παιδική ηλικία κ.ά.
Θεωρητικά δεν είναι κάτι καινούργιο, εδώ και πολλά χρόνια έγκυρες μελέτες στους τομείς της παιδοψυχολογίας και της αρχιτεκτονικής καταλήγουν ότι ο χώρος που ζουν, μεγαλώνουν αλλά και επισκέπτονται τα παιδιά, παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξή τους. Αυτό που είναι καινοτόμο για τα ελληνικά δεδομένα είναι η εφαρμογή της θεωρίας αυτής στην πράξη. Το αποτέλεσμα της εφαρμογής της παιδοψυχολογίας στην αρχιτεκτονική επιστήμη ονομάστηκε παιδοκεντρικός σχεδιασμός, ο οποίος περιλαμβάνει την αντίστοιχη τεχνογνωσία αλλά και βαθιά ενσυναίσθηση στην προσέγγιση κάθε έργου.
Ποια είναι κατά την εμπειρία σας τα απαραίτητα στοιχεία που πρέπει να εξασφαλίζει ένας χώρος που προορίζεται για παιδιά; Τόσο όσον αφορά τις κατοικίες (π.χ. παιδικά δωμάτια) αλλά και τους λοιπούς χώρους (εκπαιδευτικές δομές, πολιτιστικοί, θεραπευτικοί χώροι κ.ά.).
Πρωταρχική προϋπόθεση είναι η ουσιαστική συνεργασία μεταξύ του αρχιτέκτονα με τον αντίστοιχο ειδικό σε έναν δημόσιο χώρο (εκπαιδευτικό, παιδίατρο, έργο/λογοθεραπευτή κ.λπ., ή με τον γονιό σε ένα παιδικό χώρο σε σπίτι), αλλά κυρίως να εμπλακούν τα ίδια τα παιδιά στη διαδικασία, ενσωματώνοντας ιδέες και επιθυμίες τους. Ένας συνειδητοποιημένος γονιός γνωρίζει το ψυχοκοινωνικό-γνωστικό προφίλ του παιδιού του, κατά συνέπεια μπορεί να δώσει πολλές πληροφορίες στον αρχιτέκτονα για να διαμορφώσει εξειδικευμένα τον κατάλληλο χώρο για το συγκεκριμένο παιδί. Σε ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα μόνο ο εκπαιδευτικός ή ο υπεύθυνος για το αναπτυξιακό προφίλ των παιδιών γνωρίζει τους μαθητές του και όχι απαραίτητα η διοίκηση του σχολείου. Εάν ο αρχιτέκτονας/σχεδιαστής δεν έχει εξειδικευμένες γνώσεις παιδοψυχολογίας/αναπτυξιακών σταδίων κ.λπ., πώς θα μπορέσει να μιλήσουν την ίδια γλώσσα με τον εκπαιδευτικό και να συμβάλει σε ένα αποτελεσματικό μαθησιακό περιβάλλον;

Επειδή είναι πολυπαραγοντική διαδικασία ο παιδοκεντρικός σχεδιασμός και κάθε χώρος έχει πολύ συγκεκριμένες απαιτήσεις, σε γενικές γραμμές ιδανικός παιδικός χώρος είναι ο χώρος που παρέχει ασφάλεια, με σαφή διαχωρισμό των δραστηριοτήτων αλλά και με ευελιξία και άνεση κινήσεων στον χώρο, με επαρκή φυσικό φωτισμό, με σωστή ακουστική, καλά ρυθμιζόμενη θερμοκρασία περιβάλλοντος καθώς και με άμεση πρόσβαση στη φύση. Πρόσθετα στοιχεία όπως ο καμπυλόγραμμος σχεδιασμός, η σωστή επιλογή χρωμάτων, η κατασκευή εξειδικευμένου εξοπλισμού, η χρήση φυσικών υλικών, οι ανοιχτοί χώροι και το μεγάλο ύψος αιθουσών στα εκπαιδευτικά ιδρύματα συντελούν σε έναν χώρο για παιδιά, όπου μπορούν να ξεδιπλώσουν το απεριόριστο των δυνατοτήτων τους.

Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που προσφέρουν το «plus» στην εμπειρία;

Για να θεωρηθεί ένα έργο παιδοκεντρικού σχεδιασμού επιτυχημένο, είναι απαραίτητο οι ενήλικες χρήστες του χώρου (γονείς, εκπαιδευτικοί, ιατρικό προσωπικό κ.λπ.) να ακολουθούν ένα μαθητοκεντρικό παιδαγωγικό σύστημα, δηλαδή την εκπαίδευση με βάση τις ανάγκες του παιδιού και όχι του ενήλικα, με ενεργή δράση του παιδιού, βιωματικά. Έτσι ώστε η μάθηση να έρχεται όταν υπάρχει ενδιαφέρον, ως μια φυσική διαδικασία.
Καθώς η νευροεπιστήμη μάς βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος και τους καλύτερους τρόπους μάθησης, παράλληλα εξελίσσονται οι μέθοδοι και οι τεχνολογίες διδασκαλίας, αλλά και το ίδιο το μαθησιακό περιβάλλον. Ένα παράδειγμα, μια σχολική αίθουσα μελετάται ως χώρος, ο οποίος στεγάζει και καθορίζει τη διαδικασία της μάθησης. Η εξέλιξη της σχολικής αίθουσας, από έναν χώρο με δασκαλοκεντρική παιδαγωγική διαδικασία, κρίνεται σήμερα απαραίτητο όσο ποτέ, να αποτελέσει έναν ανοιχτό χώρο που να προάγει τη συνεργασία & την αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών και μαθητών-εκπαιδευτικού προσωπικού.
Ο εσωτερικός σχεδιασμός για τον χώρο μάθησης εστιάζει τώρα τελευταία πολύ περισσότερο στον μαθητή, παρέχοντας το βέλτιστο περιβάλλον, όχι μόνο για ακαδημαϊκά επιτεύγματα, αλλά και για κοινωνική επιμόρφωση και ανάπτυξη των βασικών δεξιοτήτων ζωής. Τα παιδιά, όταν νιώθουν ελεύθερα να κινηθούν και να δράσουν σε τέτοιους χώρους, αισθάνονται ασφαλή, χαρούμενα, προσλαμβάνουν με ευκολία τα κατάλληλα ερεθίσματα, γίνονται περισσότερο αυτόνομα, με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. Έτσι, η αλληλεπίδραση του χώρου με τα παιδί συμπληρώνει την παιδαγωγική διαδικασία επιτυχώς.

Ιδιαίτερη επισήμανση πρέπει να δοθεί στη θεραπευτική δράση της αρχιτεκτονικής με τον παιδοκεντρικό σχεδιασμό, είτε σε χώρους υγείας για παιδιά, είτε πιο εξειδικευμένα για παιδιά στο αυτιστικό φάσμα. Είναι απαραίτητο ο σχεδιασμός αυτών των χώρων να γίνεται κάτω από ένα συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο με πολύ εξειδικευμένες προδιαγραφές, προσαρμοσμένες κάθε φορά στις αντίστοιχες απαιτήσεις του χώρου και των παιδιών. Υπάρχει η δυνατότητα να βελτιώσουμε την ποιότητα του σχεδιασμού στους συγκεκριμένους χώρους, κατανοώντας με ποιον τρόπο τα παιδιά που ανήκουν στο αυτιστικό φάσμα βλέπουν τον κόσμο.

Υπάρχουν στην Ελλάδα κάποια δημόσια κτίρια, υποδομές και οργανωμένοι χώροι για παιχνίδι στη φύση που απευθύνονται σε όλες τις ηλικίες των παιδιών και τα οποία θεωρείτε πρότυπα;
Φυσικά και υπάρχουν αξιόλογες προσπάθειες που γίνονται τα τελευταία χρόνια στον ελληνικό χώρο. Όσο όμως η αρχιτεκτονική παιδικών χώρων εξαρτάται από την προσωπική ευαισθησία του αρχιτέκτονα μηχανικού και όχι ενταγμένη μέσα σε ένα νομοθετικό πλαίσιο που θα κατευθύνει με συγκεκριμένες αρχές παιδοκεντρικού σχεδιασμού (το όποιο θα βασιστεί στη συνεργασία πολλών και διαφορετικών επιστημόνων), τόσο πιο αόριστα και ημιτελή είναι τα παραδείγματα. Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, το υφιστάμενο ΦΕΚ στα εκπαιδευτικά ιδρύματα όχι μόνο δεν συντελεί στον κατάλληλο σχεδιασμό, αλλά διακρίνεται από ελλιπή πληροφόρηση με πολλές παρερμηνείες και αστοχίες.
Όσον αφορά στον οργανωμένο ελεύθερο χώρο παιχνιδιού στη φύση, και εδώ υπάρχει μια μεγάλη παρεξήγηση. Συχνά αναρωτιέμαι αν φταίει η απουσία εγκαταστάσεων, ο πρόχειρος τυποποιημένος σχεδιασμός των αύλειων χώρων, που ξεκινά με την έλλειψη τεχνογνωσίας και εξειδικευμένης γνώσης, ή αν υπάρχει η έλλειψη διάθεσης να ξεφύγουμε από το οικείο και να δημιουργήσουμε χώρους βιώσιμους και λειτουργικούς για τα παιδιά μας;

Ποιες είναι οι επιδράσεις της πρόσφατης πανδημίας στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των δημόσιων παιδικών χώρων;

Aν και η αρχιτεκτονική σκηνή εστιάζει τώρα, όσο ποτέ, στη διαφορετική αντιμετώπιση των εσωτερικών και εξωτερικών λειτουργιών, κυρίως βάζοντας τον υπαίθριο χώρο ως σημαντική προτεραιότητα στον συνολικό σχεδιασμό των εκπαιδευτικών κτιρίων, ο παιδοκεντρικός σχεδιασμός το περιλαμβάνει ήδη μέσα στη διαδικασία του και στοχεύει σε μαθησιακά περιβάλλοντα με καλύτερη πρόσβαση στο φως, στον αέρα και στον υπαίθριο χώρο. Με ή χωρίς πανδημία, η ένταξη π.χ. ενός σχολικού κτιρίου στο φυσικό του περιβάλλον, η εισαγωγή του φυσικού περιβάλλοντος στη μαθησιακή διαδικασία και η αλληλεπίδραση των μαθητών με τη φύση, η απρόσκοπτη σύνδεση των εσωτερικών με τους εξωτερικούς χώρους, είναι στοιχεία που θα έπρεπε να υπάρχουν σε κάθε εκπαιδευτικό κτίριο, για να αποτελεί έναν λειτουργικό και βιώσιμο χώρο μάθησης.
*Η Μαρίλη Βουλτσάκη είναι Αρχιτέκτων Μηχανικός ΑΠΘ με εξειδίκευση στην Παιδοψυχολογία ΕΚΠΑ & ιδρύτρια του αρχιτεκτονικού γραφείου παιδοκεντρικού σχεδιασμού BabyEcoDesign.