Επιτρέψτε μου μια μικρή «λογοτεχνική» παρεκτροπή. Υπόσχομαι να μη διαρκέσει πολύ! Όταν διάβασα για πρώτη φορά τον όρο «Παθητικό Κτίριο», μου ήρθε στο μυαλό το ρήμα «πάσχω». Γιατί να προσπαθήσει κάποιος για κάτι που πάσχει; αναρωτήθηκα. Και άρχισα να διαβάζω. Μετά από αρκετό διάβασμα και ένα virtual στρογγυλό τραπέζι μέσα από τις συνεντεύξεις με 5 exceptional επαγγελματίες: Gernot Vallentin, Μάριο Γκονζάλες, Μαρία Καλτσά, Μαργαρίτα Λεμονή, Λεωνίδα Νάσση… είδα τη διάσταση εκείνη που διαμορφώνει τις έννοιες της «συμ-πάθειας» (compassion), δηλαδή ένα κτίριο που «ζει» μαζί με τους εν-οίκους του, προσφέροντας υψηλή αίσθηση άνεσης και ποιότητας αέρα, συμβάλλοντας στην ευκρασία και τελικά στην ευζωία των ανθρώπων που ζουν σε αυτά.
Με βάση το παραπάνω (Πίνακας ΠΚ1), είναι προφανή τα οφέλη του ΠΚ στη δεδομένη εποχή της (εκρηκτικής) ανόδου των τιμών ενέργειας. Δεν περιορίζονται, όμως, σε αυτό: η αναβαθμισμένη ποιότητα ζωής που προσφέρει, η δημιουργία κοινοτήτων από τους ενοίκους τους, το ελκυστικότερο της επένδυσης σε ΠΚ έναντι των συμβατικών (κάθε κλίμακας), η εγγύηση ποιότητας (λόγω ελέγχου προτύπων κατά την κατασκευή) και – φυσικά – η υψηλή αρχιτεκτονική ελευθερία που προσφέρει είναι στα θετικά που πρέπει να συνυπολογιστούν.
Μπορούμε να έχουμε affordable Παθητικά Κτίρια;
Εν αρχή ην… το κόστος, όπως είναι αναμενόμενο, οπότε η ερώτηση αν μπορούμε τελικά να έχουμε ΠΚ με budget που δεν αφορά τους λίγους δεν θα μπορούσε παρά να γίνει σε όλους. Διαβάστε τις απαντήσεις τους στα κίτρινα πλαίσια.
ΠΚ και αρχιτεκτονική στην πράξη
Κατοικίες, πολυκατοικίες, συγκροτήματα κατοικιών, σχολεία… Οι εφαρμογές των αρχών του ΠΚ μπορούν να γίνουν στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και ανασχεδιασμό κτιρίων κάθε χρήσης. Κάθε project έχει να κομίσει μια σημαντική – και αξιοποιήσιμη – εμπειρία.
Η «… ολιστική προσέγγιση στην μελέτη ενός κτιρίου που αποτελεί και την βάση σχεδιασμού μας. Η σχεδίαση αφενός έχει σαν βασικό άξονα την βιοκλιματική αρχιτεκτονική, και αφετέρου την αρμονική ένταξη και κάλυψη των αναγκών του χρήστη στους χώρους που θα παραχθούν, ισορροπώντας πάντα μεταξύ αισθητικής και βιώσιμου σχεδιασμού» αναφέρει ο Λεωνίδας Νάσσης ως προς την συνολική προσέγγιση σχεδιασμού κάθε αρχιτεκτονήματος, με τις αρχές του ΠΚ.
«Αποφεύγονται μεταξύ άλλων φαινόμενα μούχλας, μεγάλης διαφοράς θερμοκρασίας μέσα στο χώρο (πχ μεταξύ επιφάνειας παραθύρου και τοίχων της αίθουσας), μετάδοση μικροβίων και ιών, αλλά κυρίως μειώνονται οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (ppm CO2). Επομένως ένα ΠΚ μπορεί να δημιουργήσει τον πλέον κατάλληλο χώρο για την σωστή ανάπτυξη και εκπαίδευση των επόμενων γενεών, να ανταπεξέλθει εξαιρετικά στις ανάγκες της πολιτείας εν μέσω πανδημίας, καθώς και να καλλιεργήσει και ευαισθητοποιήσει την πολιτεία να σε θέματα σεβασμού του περιβάλλοντος» αναφέρει η Μαργαρίτα Λεμονή, αναδεικνύοντας το διπλό οικονομικό και παιδευτικό όφελος κατά το σχεδιασμό Παθητικών Σχολείων.Την εμπιστοσύνη που έδειξαν οι επίδοξοι ιδιοκτήτες στο εγχείρημα της πρώτης Παθητικής Πολυκατοικίας στην πρωτεύουσα επισημαίνει η Μαρία Καλτσά: «Η εμπειρία μου ήταν απόλυτα θετική όσον αφορά στους ανθρώπους που εμπιστεύθηκαν το εγχείρημα. Σαν αρχιτέκτων απλά επιβεβαίωσα αυτό που γνώριζα, ότι οι μετασχηματισμοί που έρχονται στο πως πλέον θα σχεδιάζουμε και θα οικοδομούμε, θα είναι απολύτως ανατρεπτικοί».
Νοτιότερα, στην ελληνική περιφέρεια «πρόσφατα, παρατηρήσαμε κατά το σχεδιασμό μίας παθητικής κατοικίας στη Μάνη, πως τα μεγέθη και οι αναλογίες των κουφωμάτων και το βάθος των λαμπάδων που προέρχονται από το πάχος των τοίχων μας προσέφεραν επαρκή φωτισμό αλλά και επαρκή σκίαση για την αποφυγή υπερθέρμανσης, όπως επίσης η θερμική μάζα των τοπικών υλικών συνείσφερε ευεργετικά στις ανάγκες ψύξης της» σημειώνει από την εμπειρία του ο Μάριο Γκονζάλες.
Αλλά και στο Μόναχο της Γερμανίας, η εμπειρία του Gernot Vallentin δεν διαφέρει: «Όλοι οι ένοικοι Παθητικών Κατοικιών έχουν μια πολύ θετική εμπειρία… Οι άνθρωποι που ζουν σε αυτές εκτιμούν ιδιαίτερα την καλή ποιότητα αέρα που έχουν στο σπίτι ή το διαμέρισμά τους χάριν στον ελεγχόμενο αερισμό των χώρων διαβίωσης, που είναι βασικός στο concept της Παθητικής Κατοικίας». «Οι άνθρωποι είναι πολύ χαρούμενοι να ζουν σε ένα σπίτι που καταναλώνει πολύ λίγη ενέργεια, αντλεί ενέργεια από τον ήλιο και δημιουργεί ένα πολύ καλό αίσθημα κατά το ζην. Οι κάτοικοι ΠΚ δηλώνουν περήφανοι για τα σπίτια τους γιατί επιτυγχάνουν και τον στόχο τους: ενώνει και δημιουργεί μια ευρύτερη κοινότητα».
Η αχίλλειος πτέρνα του κανονιστικού πλαισίου…
…ή για την ακρίβεια της έλλειψης αυτού. «Ο ΚΕΝΑΚ που σχεδιάστηκε προ 12ετίας δεν μπορεί να καλύψει τις σημερινές ανάγκες για καλύτερα κτίρια και πρέπει να αναθεωρηθεί στο σύνολο του. Κύριο πρόβλημα αποτελεί η έλλειψη υποχρέωσης πιστοποιήσεων της πραγματικής συμπεριφοράς των κτιρίων, που επιτρέπει “ενεργειακές αυθαιρεσίες”. Άλλο εμπόδιο είναι η αδυναμία πλήρους αξιοποίησης του κινήτρου αυξημένου συντελεστή που προσφέρεται λόγω έλλειψης του αναγκαίου όγκου οικοδομής» μας αναφέρει η κα Καλτσά. Και αυτό τη στιγμή που, όπως εξηγεί ο κ. Νάσσης «σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές κοινοτικές οδηγίες τα νέα κτίρια θα κατατάσσονται υποχρεωτικά στην Α’ ενεργειακή κατηγορία (ΚΕΝΑΚ)». Επιπλέον, σύμφωνα με τη κα Καλτσά προς υιοθέτηση βαίνει η οδηγία της ΕΕ 2021/0426, που σημαίνει ότι «… από 1/1/30 όλα τα νέα κτήρια θα πρέπει να είναι σχεδόν μηδενικής ενεργειακής κατανάλωσης».
ΠΚ και προσέλκυση επενδυτών
Με το επενδυτικό ρεύμα που έχει ανακινήσει η αγορά ακινήτων στην Ελλάδα, ενδιαφέρον αποτελεί κατά πόσον ένα ΠΚ θα μπορούσε να ιντριγκάρει ή να αποτρέψει τους επενδυτές. Με το κόστος της ενέργειας σε διαρκή άνοδο, ζητούμενο των χρηστών των – πάσης φύσης και χρήσης – κτιρίων θα είναι η ενεργειακή τους αναβάθμιση ώστε να περιορίζονται τα κόστη κατά τη χρήση.
Δεδομένων των προαναφερθέντων συνθηκών στο κανονιστικό πλαίσιο (έστω και αν δεν έχουν φτάσει ακόμη στην Ελλάδα), φαίνεται πως τα ΠΚ και εν γένει τα κτίρια nZEB μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό κίνητρο επιλογής για επίδοξους αγοραστές και επενδυτές, συνυπολογίζοντας και τις σχεδιαζόμενες φορολογικές παρεμβάσεις. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά της κας Καλτσά ότι «τα αμέσως επόμενα χρόνια θα δημιουργηθεί μια αγορά κλίμακας που θα αξιοποιεί καινοτόμα χρηματοδοτικά εργαλεία, σχήματα ΣΔΙΤ κ.ά.».
«Αποτυπώνεται ήδη μια τάση για επενδύσεις σε κτίρια με μεγάλο οικονομικό όφελος κατά τη λειτουργία, οπότε τα “καλύτερα” κτίρια θα αποκτήσουν ένα κοινό επενδυτών αγοραστών. Θα δούμε μετακίνηση από τις λίγες “πολυτελείς” περιβαλλοντικές πιστοποιήσεις εμβληματικών κτηρίων σε μαζικές, με ζητούμενο την τεκμηριωμένα και αξιόπιστα σχεδιασμένη χαμηλή κατανάλωση ενέργειας» προσθέτει.
Υλικά, ελληνικό κλίμα και αισθητικό αποτέλεσμα
Στο ερώτημα «μπορεί η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική παράδοση κάθε τόπου να ενσωματωθεί στις αρχές σχεδιασμού των Παθητικών Κτιρίων;», ο Mario Gonzalez μας δίνει το flip side του «νομίσματος»: «Δεν χρειάζεται. Μπορεί ο σχεδιασμός των παθητικών κτιρίων να ενσωματωθεί στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική!». «Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι εξ’ ορισμού βιοκλιματική, ακριβώς γιατί αποτελεί τον τρόπο που ο άνθρωπος εξημέρωνε τα στοιχεία της φύσης έτσι ώστε να δημιουργήσει έναν τόπο ασφαλή, όταν δεν είχε ακόμα πρόσβαση σε υψηλής τεχνολογίας συστήματα ή καύσιμα υψηλής απόδοσης» συνεχίζει.
Η (εμπειρική) γνώση για τις κλιματολογικές συνθήκες κάθε τόπου και η προσαρμογή σε αυτές, σε συνδυασμό με την αξιοποίηση συμβατικών και καινοτόμων υλικών, φαίνεται πως μπορούν να υπηρετήσουν άριστα το παγκόσμιο αιτούμενο της αειφορίας (sustainability) σε συνδυασμό με το άρτιο αισθητικά αποτέλεσμα. Και τα ΠΚ δεν αποτελούν εξαίρεση. Το αντίθετο μάλλον. «Ο αρχιτέκτονας οφείλει λοιπόν να δημιουργήσει ένα κτίριο με υψηλή αισθητική, να το προσαρμόσει στα εκάστοτε κλιματικά δεδομένα και ανάγκες και να συμβάλλει στη δημιουργία ενός θερμικά άνετου χώρου χειμώνα και καλοκαίρι» σύμφωνα με την κα Λεμονή.
«Δεν θα έλεγα ότι υπάρχουν σύγχρονες τάσεις και νέα υλικά ως προς την κατασκευή κτιρίων nZEB. Πέρα από τα μηχανολογικά, θεωρώ ότι χρησιμοποιούμε τα ίδια υλικά που χρησιμοποιούνται τις τελευταίες δυο δεκαετίες τουλάχιστον… Οι εκάστοτε περιορισμοί που προκύπτουν αντιμετωπίζονται ευκολότερα έχοντας πλέον ως υπόβαθρο την τεχνογνωσία που έχει αποκτηθεί…» αναφέρει ο κ. Νάσσης.
Και φαίνεται πως η Ελλάδα αποτελεί ιδανικό τόπο για την απόκτηση εμπειρίας και τεχνογνωσίας, λόγω της τεράστιας ποικιλίας στις κλιματολογικές συνθήκες. «Υπάρχουν πολλά διαφορετικά κλίματα στην Ελλάδα. Από τα βουνά της Ηπείρου, στην ενδοχώρα και τα νησιά στην Μεσόγειο και το Αιγαίο πέλαγος. Το Παθητικό Σπίτι ανταποκρίνεται σε όλες αυτές τις κλιματικές ζώνες. Στη μια ζώνη το ΠΚ χρειάζεται μεγαλύτερη μόνωση, σε άλλη μικρότερη, το ίδιο ισχύει και για το μέγεθος των παραθύρων και για τα μεγέθη των συστημάτων θέρμανσης. Το κτίριο σε κάθε περίπτωση προσανατολίζεται και προσαρμόζεται στο εκάστοτε κλίμα και τελικά γίνεται φιλικό προς αυτό» σύμφωνα με τον κ. Vallentin.
Και αν αυτό δεν είναι ο ορισμός της συμ-πάθειας, τότε ποιος είναι;… να καταλήξω εγώ.
Μαρία Καλτσά
*Αρχιτέκτων, Μελετητής Παθητικών Πολυκατοικιών, Κτιριακών και Έργων Ανάπλασης, Πρώην Γενική Γραμματέας Χωροταξίας στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, Αθήνα
«Συγκρινόμενο με ένα συμβατικό είναι τόσο πολύ οικονομικότερο κατά τη λειτουργία του που το αυξημένο αρχικό κόστος κατασκευής 5-8% αποσβένεται πολλαπλά από τη χρήση και συντήρησή του, προσφέροντας υπεραξία και ασύγκριτα υψηλότερο επίπεδο άνεσης και ποιότητας αέρα στο εσωτερικό του. Δεν είναι τυχαίο πως τα παθητικά κτήρια έχουν την πιο απαιτητική ενεργειακή πιστοποίηση στον κόσμο. Έτσι ελαχιστοποιούν το performance gap, την απόκλιση δηλαδή μεταξύ προβλεπόμενης και πραγματικής κατανάλωσης ενέργειας, που αποτελεί το αδύνατο σημείο των εθνικών κανονισμών».
Μαργαρίτα Λεμονή
*Αρχιτέκτων Μηχανικός, Certified Passive House Designer, μέλος ΕΙΠΑΚ, με ειδίκευση στο Σχεδιασμό Παθητικών Κτιρίων και Σχολείων, Μόναχο
«Ένα κτίριο, σχεδιασμένο και υλοποιημένο με βάση το πρότυπο του παθητικού Κτιρίου, ίσως χρειάζεται μια λίγο μεγαλύτερη αρχική επένδυση, που στη συνέχεια μπορεί να την αποσβέσει σε σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα. Επιπλέον εκτός από τον σωστό σχεδιασμό στην περίπτωση του παθητικού κτιρίου ελέγχεται και η κατασκευή, πράγμα που οδηγεί σε αποφυγή πολλών λαθών. Συνεπώς ένα πιστοποιημένο παθητικό κτίριο όχι μόνο είναι πιο affordable από ένα υφιστάμενων προδιαγραφών, αλλά εμπνέει και σιγουριά στους χρήστες του για την ποιότητα και την άνεση που προσφέρει»
Ελληνικό Ινστιτούτο Παθητικού Κτιρίου (ΕΙΠΑΚ)
«Πολλοί μας κατηγορούν ότι εμείς του Παθητικού Κτιρίου δεν τα πάμε καλά με τους αρχιτέκτονες γιατί περιορίζουμε την δημιουργικότητά τους, τους επιβάλλουμε σπίτια-κουτιά, τους μιλάμε συνεχώς για θερμογέφυρες και μηχανικούς αερισμούς και δεν τους αφήνουμε να κάνουν το όραμα τους πράξη για έναν ευχαριστημένο πελάτη. Στην πραγματικότητα συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Εμείς είμαστε αυτοί που απαλλάσσουμε εντελώς τους αρχιτέκτονες από το άγχος της ενεργειακής συμπεριφοράς της κάθε μολυβιάς που τραβάνε σε ένα σχέδιο χωρίς κανένα περιορισμό. Με τα εργαλεία και τη γνώση που διαθέτουμε, και την πιστοποίηση που προσφέρουμε, εγγυόμαστε τόσο στους αρχιτέκτονες όσο και στον τελικό πελάτη το άριστο αποτέλεσμα κτιρίου της ύψιστης ενεργειακής απόδοσης στη βέλτιστη σχέση κόστους- οφέλους».
Λεωνίδας Νάσσης
*Αρχιτέκτων Μηχανικός, Ιδρυτής του ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΝΑΣΣΗΣ SUSTAINABLE ARCHΙTECTURE PASSIVE HOUSE DESIGN, Certified Passive House Designer, μέλος ΕΙΠΑΚ, Θεσσαλονίκη
«Η ενεργειακή φτώχεια είναι κάτι που κανείς δεν περίμενε 20 χρόνια πριν, αλλά είναι πια γεγονός. Πλέον, βασικός άξονας σχεδιασμού μιας οποιασδήποτε χρήσης κτιρίου, είναι, αδιαμφισβήτητα, το ενεργειακό αποτύπωμά του και κατά συνέπεια η εξοικονόμηση ενέργειας. Θα μπορούσα με βεβαιότητα να πω ότι ένα νέο ΠΚ θα κατανάλωνε το 1/6 σε σχέση με ένα νέο κτίριο, και σίγουρα το 1/12 σε σχέση με ένα κτίριο που έχει κτιστεί μετά το 2000. Ουδείς λόγος σύγκρισης με κτίρια της δεκαετίας του 70’ που υπήρχε έλλειψη κανόνων θερμομόνωσης».