Ορθά η Χώρα μας έχει χαρακτηριστεί διαχρονικά ως Χώρα του μαρμάρου. Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος αξιοποίησε το μάρμαρο, ένα δώρο της φύσης σε αυτόν τον τόπο και τον άνθρωπο που τον κατοικεί.

Ορθά η Χώρα μας έχει χαρακτηριστεί διαχρονικά ως Χώρα του μαρμάρου. Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος αξιοποίησε το μάρμαρο, ένα δώρο της φύσης σε αυτόν τον τόπο και τον άνθρωπο που τον κατοικεί. Με βάση το υλικό αυτό δημιούργησε ανυπέρβλητα έργα γλυπτικής και αρχιτεκτονικής συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της μεγάλης ιστορικής και μνημειακής πυκνότητας που χαρακτηρίζει τον τόπο μας.

Είναι κρίμα σήμερα να μην μπορούν να αξιοποιηθούν δημιουργικά τα ιστορικά μας μάρμαρα, είτε λευκά είτε έγχρωμα. Και εννοώ να μην τα βλέπουμε και να τα θαυμάζουμε μόνο αλλά να συνεχίσουμε να δημιουργούμε με αυτά, να συνεχίσουν να αποτελούν πρωταγωνιστικά στοιχεία της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Αν σήμερα ζούσε ο Σκόπας ή ο Πραξιτέλης, o Μιχαήλ Άγγελος (Michelangelo) ή ο Ροντέν και αποζητούσαν να δουλέψουν τον «λυχνίτη» ή το γνήσιο Πεντελικό ή το rosso/nero antico της αρχαιότητας, δυστυχώς δεν θα υπήρχε η δυνατότητα αυτή. Ακριβώς επειδή δεν έχουμε υιοθετήσει μια τέτοια επιλεκτική και μικρής κλίμακος διαδικασία ασφαλούς παραγωγής με κυρίαρχο σκοπό την προαγωγή της Τέχνης. Kαι δεν είναι μόνο τα έργα της κατεξοχήν γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής. Είναι και η αναστηλωτική τέχνη, η οποία, με προεξάρχουσα την Ακρόπολη Αθηνών, αριθμεί πλέον αρκετές δεκαετίες, από την εποχή του Α. Ορλάνδου (δεκαετία του 1950) μέχρι σήμερα.

Επισημαίνεται η μεγάλη σημασία που έχει για την αναστηλωτική τέχνη, η ορθή επιλογή του μαρμάρου που θα χρησιμοποιηθεί. Κι αυτό απαιτεί την γνώση της προέλευσης του μαρμάρου από το οποίο κατασκευάστηκαν τα αρχαία μαρμάρινα μνημεία ή αντικείμενα. Η γνώση αυτή και η υπόδειξη του αρχαίων λατομείων από τα οποία έχει προέλθει το μάρμαρο θεωρείται χρηστικό  εργαλείο για τις εργασίες αποκατάστασης, συντήρησης ή αναστήλωσης των μνημείων ώστε η τυχόν προσθήκη υλικών κατά τις ανωτέρω εργασίες να προέρχεται από την ίδια πηγή με στόχο τη διατήρηση της υλικής υπόστασης και της αυθεντικότητάς τους.
Τόσο η ορθή αναστηλωτική διαδικασία όσο και η συνέχεια της μεγάλης γλυπτικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς πέντε χιλιετιών του ελληνικού μαρμάρου, απαιτούν την διατήρηση ή την επανεκκίνηση της εξορυκτικής παραγωγής συμβατού υλικού με μεθοδολογία που να εξασφαλίζει την βιωσιμότητα του πόρου αλλά και του περιβάλλοντος.

Προς ένα αειφόρο restart της εξόρυξης μνημειακών μαρμάρων και λίθων
Τί θα μπορούσε να γίνει; Συγκεκριμένα, θα μπορούσε με την πρωτοβουλία της πολιτείας να διεξαχθεί ένα πρόγραμμα εκλεκτικής παραγωγής ορισμένων σημαντικών λίθων προς την κατεύθυνση της χρήσης τους σε μνημεία και έργα τέχνης, αρχιτεκτονικής και γλυπτικής, ειδικότερα της μεγάλης γλυπτικής και της αγαλματοποιίας. Μάλιστα, η πρότασή μας θα ήταν να ενταχθούν γενικά ιστορικά μάρμαρα και λίθοι που έχει σιγήσει (ή περιοριστεί) η εξόρυξή τους και έχουν ανυπολόγιστη ιστορική αλλά και σημαντική εμπορική αξία και που δεν έχουν ανταγωνιστικούς τύπους στην παγκόσμια αγορά.

Απολύτως ενδεικτικά: το Πεντελικό, ο λυχνίτης της Πάρου, ο σκληρός αυγιτικός ανδεσίτης των Κροκεών ή κροκεάτης λίθος (Porfido verde antico), ο πράσινος οφιτασβεστίτης Γεντικίου-Χασάμπαλης, το πράσινο σιπολλινικό μάρμαρο της Νότιας Εύβοιας (Καρυστία λίθος, marmor Carystium), το πολύχρωμο Σκύρου (Breccia Fantasia ή Σκυρία Λίθος), το κόκκινο και μαύρο μάρμαρο της Μάνης (Rosso, Nero antico), το λευκό της Ζάστενης Μαγνησίας, το μαύρο της Χίου (nero antico Chiota) και της Αρκαδίας (Βυτίνας-Αγ. Πέτρου), το λατυποπαγές των Μυκηνών και ενδεχομένως ορισμένα ακόμη ((π.χ. ο όνυχας της Κρήτης, τα ερυθρά Portasanta Χίου και Fior di pesto Ευβοίας, ο τραβερτίνης της Αριδαίας Πέλλας, κ.ά.).

Το λευκό μάρμαρο της Πάρου, ο γνωστός «λυχνίτης λίθος» των αρχαίων είναι το πιο καθαρό (από ορυκτοχημική άποψη) μάρμαρο του κόσμου με περιεκτικότητα σε CaCO3 σχεδόν 100%. Η ιδιότητά του αυτή προσδίδει ημιδιαφάνεια και το καθιστά ασυναγώνιστο στη γλυπτική λόγω του «επιδερμικού» φαινομένου. Σήμερα δεν εξορύσσεται. Οι αρχαίοι Ελληνες κατάφεραν να εξορύξουν πάνω από 200 χιλ. μ3 λιχνίτη εφαρμόζοντας κυρίως την υπόγεια εκμετάλλευση. Το τελικό αποτέλεσμα το θαυμάζουμε στον Ερμή του Πραξιτέλη, την Αφροδίτη της Μήλου, τη Νίκη της Σαμοθράκης και εκατοντάδες άλλα έργα!

Στην ίδια κατηγορία (ποιοτική και χρωματική) ανήκει τόσο το Πεντελικό όσο και το Θασιώτικο μάρμαρο. Το Πεντελικό – παρά τα τεκμηριωμένα πολύ μεγάλα αποθέματα- επί της ουσίας δεν εξορύσσεται σήμερα παρά μόνο από το Διονυσοβούνι Αττικής λόγω της απαγόρευσης της εξόρυξής του από την ορατή από το λεκανοπέδιο ΝΔ πλευρά του Πεντελικού όρους. Το μάρμαρο Διονυσοβουνίου, παραπλήσιο του Πεντελικού, χρησιμοποιείται σήμερα από τις υπηρεσίες αναστήλωσης της Ακρόπολης. Εξάλλου, το εξαιρετικής ποιότητας χιονόλευκο μάρμαρο της Θάσου βρίσκεται στην παραγωγή αδιαλείπτως από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και επιπλέον διατίθεται σε μεγάλα αποθέματα, άρα δεν βρίσκεται σε κατάσταση έλλειψης.

Το πράσινο σιπολλινομάρμαρο (cipollino) της Ν. Εύβοιας αλλά και ο λατυποπαγής οφιτασβεστίτης της Χασάμπαλης (Πράσινος Θεσσαλικός Λίθος), που κατέκλυζαν τις Ρωμαϊκές αγορές της Ανατ. Μεσογείου ως την ύστερη αρχαιότητα, είναι από τα σπάνια πετρώματα παγκοσμίως που χρησιμοποιήθηκαν ευρέως για μονόλιθους κίονες μεγάλων διαστάσεων και δεν διαθέτουν ανταγωνιστικούς τύπους στην παγκόσμια αγορά. Εννοείται ότι η όποια νέα δραστηριότητα θα περιοριστεί σε περιοχές εκτός από τα βασικά εξορυκτικά κέντρα των αρχαίων (Ανημποριό, Χαλίκια, Βατήσια, Κύλινδροι στην Εύβοια για το cipollino και στο Γεντίκι/Ομορφοχώρι Λάρισας για τον Θεσσαλικό λίθο) τα οποία προτείνεται στο σύνολό τους να αξιοποιηθούν ως γεω-πολιτιστικά μνημεία.

Το κόκκινο και μαύρο (rosso/nero antico) μάρμαρο Μάνης αλλά και ο Κροκεάτης λίθος με την χαρακτηριστική ψηφιδωτή του εικόνα, απετέλεσαν «πολυτελείς» επιλογές των Ρωμαίων ειδικότερα την περίοδο του Κοινού των Ελευθερωλακώνων (21 πΧ-300μΧ) και ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής τους μεταφέρθηκε στην Ρώμη και σμιλεύτηκε από περίφημους γλύπτες. Σήμερα δεν εξορύσσονται σε καμιά γωνιά του Μανιάτικου τοπίου, αυτά για τα οποία καμάρωναν οι αρχαίοι, όπως προκύπτει από τα γραπτά του Στράβωνα, του Πλινίου και του Παυσανία! Σε σχετική μας μελέτη, υφίστανται αρκετές θέσεις πέραν των αρχαίων θέσεων εξόρυξης (Προφήτης Ηλίας, Ταίναρο αλλά και Στεφανιά-Ψηφιά για τον κροκεάτη) που μπορούν να συμπεριληφθούν στο παρόν πρόγραμμα εκλεκτικής εξόρυξης διασφαλίζοντας ταυτόχρονα τους προστατευτέους χώρους. (βλ. βιβλίο Π. Τζεφέρη «Λίθος Μάρμαρος, Ταινάριος», 2021, σελ. 405)

Το πολύχρωμο μάρμαρο της Ν. Σκύρου είναι ένα τεκτονικό λατυποπαγές γνωστό στους αρχαίους ως «breccia fantasia» το οποίο λατομήθηκε εντατικά τόσο στην αρχαιότητα όσο και στους νεώτερους χρόνους. Ανάλογοι ξενόφερτοι τύποι που προσομοιάζουν με το υλικό αυτό (πχ. Breccia Fantasia Skyros d’Italia και Skyros Africano) υπάρχουν επίσης στην αγορά, πλην όμως μόνο η Σκύρος διαθέτει στο υπέδαφός της το πρωτότυπο της Σκυρίας Λίθου!
To λευκό μάρμαρο της Ζάστενης Μαγνησίας, το μάρμαρο Μυκηνών, τα τεφρά Χίου και Βυτίνας καθώς και ο τραβερτίνης Αριδαίας, ένας υδροθερμικός πωρόλιθος που μοιάζει με τον Ιταλικό του Tivoli (από τον οποίο έχει κατασκευαστεί το Κολοσσαίο της Ρώμης), συμπληρώνουν μια επίλεκτη ομάδα για την οποία θα μπορούσαν να γραφτούν πολλά περισσότερα.

Τρόποι υλοποίησης της πρότασης
H εκ νέου παραγωγή των μαρμάρων-λίθων αυτών, σε μικρές ελεγχόμενες ποσότητες, μπορεί να συμβάλει τα μέγιστα στην προώθηση μιας ήπιας εναλλακτικής μορφής ανάδειξης των φυσικών λίθων, ενταγμένης στο πλαίσιο των αρχών της βιωσιμότητας και όχι της πλήρους εμπορικότητας και της απώλειας του μέτρου. Για τα μάρμαρα αυτά δεν τίθεται ζήτημα εμπορικής αξίας, διότι η αξία τους είναι ανυπολόγιστη, τίθενται μόνο ζητήματα εντοπισμού θέσεων-αποθεμάτων και ειδικών φυσικών και τεχνικών ιδιοτήτων κατάλληλων για την καλλιτεχνική δημιουργία.
Σε καμία περίπτωση δεν αναφερόμαστε σε προσβολή των ήδη θεσμοθετημένων αρχαιολογικών ή γενικότερα προστατευμένων χώρων, αλλά σε ανάδειξή τους με παράλληλη αξιοποίηση άλλων χώρων που οι λίθοι αυτοί εντοπίζονται. Άλλωστε, ο σκοπός δεν είναι η εξόρυξη, αυτή καθεαυτή, αλλά η ανάδειξη του μαρμάρου ως πολιτιστικού αγαθού, μέσω της (εκλεκτικής και μικρής κλίμακας) εξόρυξης και δημιουργίας έργων που θα προωθούν τόσο το brand name του ελληνικού μαρμάρου όσο και τον ελληνικό πολιτισμό.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. το Πεντελικό, μόνο η υπόγεια εκμετάλλευση είναι υπό προϋποθέσεις αποδεκτή τόσο τεχνικώς όσο και θεσμικώς (ο Ν.386/76 απαγόρευσε τη «λατόμευση» στην ΝΔ πλευρά του Πεντελικού όρους). Επίσης, όσον αφορά στη νήσο Πάρο, όλη η περιοχή που έχει οριοθετηθεί από την αρμόδια αρχαιολογική αρχή στον ορεινό όγκο των Αγ. Πάντων (όρος Μάρπησσα των αρχαίων) νότια του οικισμού Μαράθι, όπου εντοπίζονται δύο υπόγεια λατομεία (των Νυμφών και του Πανός) καθώς και πολυάριθμες επιφανειακές εξορύξεις (Χωριουδάκι – Λάκκοι κ.λπ.) και όπου ευδοκίμησε το διασημότερο μάρμαρο στον κόσμο, η Παρία Λίθος, θα πρέπει –κατά την άποψή μας- να αξιοποιηθεί ως μνημείο αρχαιολογικής και γεω-πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ωστόσο, τόσο για την περίπτωση του Πεντελικού και του Πάριου «λυχνίτη» όσο και στις λοιπές ευρύτερες περιοχές αναφοράς των παραπάνω λίθων, είναι δυνατή μια κατ’ αναλογία και υπό προϋποθέσεις εφαρμογή του άρθρου 51 παρ.4. του N.4512/2018. Συγκεκριμένα, με Κοινή Απόφαση (ΚΥΑ) των Υπουργών Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) και Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠΠΟΑ), θα δίνεται η δυνατότητα, κατά παρέκκλιση των κείμενων διατάξεων, μικρής κλίμακος εξόρυξης για τον σκοπό που προαναφέρθηκε, χωρίς να απαιτείται ένταξη στο βαρύ αδειοδοτικό σύστημα των εμπορικών λατομείων.

Μια γενική τοποθέτηση για την υλοποίηση του προγράμματος είναι η ίδρυση δημοσίου φορέα (ενδεικτικά Ελληνικός Οργανισμός Μαρμάρου) υπέρ του οποίου θα εκδοθούν οι ΚΥΑ και γενικότερα οι «άδειες/εγκρίσεις» εκμετάλλευσης των λατομικών χώρων και ο οποίος θα συντονίζει την έρευνα, εξόρυξη και μεταποίηση, ενώ σε ιδιωτικούς φορείς θα παραχωρείται, υπό όρους, το δικαίωμα υλοποίησης της εκμετάλλευσης για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα με (υπό προϋποθέσεις) δυνατότητα παράτασης. Οι όροι των συμβάσεων θα ελέγχονται από τον ως άνω φορέα ενώ τα ζητήματα ασφάλειας θα ελέγχονται από τις εντεταλμένες υπηρεσίες του ΥΠΕΝ.

Δίνοντας υλικό και… ώθηση στην αναστηλωτική τέχνη
Στον αναβαθμισμένο τα τελευταία χρόνια τομέα της αναστηλωτικής τέχνης, η ενεργοποίηση των ιστορικών λατομείων θα ήταν καταλυτική. Στην Ακρόπολη, έχουν πλέον αποκατασταθεί τα τρία μνημεία (Ερέχθειο, Προπύλαια, Ναός της Αθηνάς Νίκης) και το έργο συνεχίζεται στον Παρθενώνα αλλά και στα τείχη της Ακρόπολης. Ήδη υφίστανται πολλές περιπτώσεις μνημείων πέραν την Ακρόπολης (π.χ. Νέα Μονή Χίου, μνημεία στην Αρχαία Μεσσήνη, Θόλος στην Αρχαία Επίδαυρο, Αρχαίο Θέατρο Λάρισας κ.α.) όπου ζητείται η χρήση απολύτως εξειδικευμένου ως προς τα αισθητικά χαρακτηριστικά και τις φυσικο-μηχανικές ιδιότητες του μαρμάρου. Άλλωστε, όταν κατά τη διάρκεια των έργων συντήρησης ενός μνημείου είναι απαραίτητη η προσθήκη αρχιτεκτονικών μελών, αυτά θα πρέπει να προέρχονται από τις ίδιες ή παρόμοιες κατά το δυνατόν πηγές, ώστε να μην αλλοιωθεί η ταυτότητα του μνημείου, σύμφωνα με την ισχύουσα εθνική νομοθεσία, αλλά και τις γενικές κατευθύνσεις διεθνών οργανισμών και συμβάσεων (ICOMOS, UNESCO, ICCROM, Ντοκουμέντο για την αυθεντικότητα).
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποδεικνύουν -εν τοις πράγμασι- πόσο χρήσιμη είναι μια τέτοια επιλογή.

Η περίπτωση του αρχαιολογικού χώρου της Αμφίπολης Σερρών είναι ενδεικτική, καθώς ο εξωτερικός περίβολος είναι κατασκευασμένος από λευκό μάρμαρο Θάσου, για το οποίο όπως εξηγήθηκε υπάρχει διαθεσιμότητα υλικού. Όμως δεν υφίσταται πάντα η δυνατότητα αυτή μη επιτρέποντας στις αρχαιολογικές υπηρεσίες να δρομολογήσουν ορθολογικά αλλά και επιλεκτικά την προμήθεια πρώτης ύλης για την αναστήλωση των μνημείων.

Το παράδειγμα της αναστήλωσης του ιστορικού πετρογεφυριού της Πλάκας στον ποταμό Άραχθο (Τζουμέρκα), που είχε καταρρεύσει από τη μανία της φύσης το 2015 και ξαναχτίστηκε από πέτρα με παρόμοια μορφολογία, σκληρότητα, αντοχή και λοιπά χαρακτηριστικά (θολίτες) και μέσα σε λογικά χρονικά πλαίσια (2020), έρχεται να επιβεβαιώσει την ορθότητα του συλλογισμού. Η όλη προσπάθεια κατέστη δυνατή, πέραν των λοιπών τεχνικών δυσκολιών του εγχειρήματος, έπειτα από την προσαρμογή του θεσμικού πλαισίου Ν.4512/2018, ώστε να είναι δυνατή η κατ’εξαίρεσιν αδειοδότηση της εξόρυξης για τον σκοπό αυτό.
Επίσης, η αναστήλωση μνημείων στην Αρχαία Μεσσήνη αλλά και στην Νέα Μονή Χίου, όπου χρησιμοποιήθηκε το ερυθρό μάρμαρο Μάνης, του οποίου η προμήθεια έγινε μάλλον από συγκυρία τυχαίων γεγονότων και προφανώς από ιδιώτη εξορύκτη.

Ακόμη, η χρήση μαρμάρου στα έργα συντήρησης και ανάδειξης του Θόλου στο Ιερό του Ασκληπιού Επιδαύρου, για την οποία έχουν αναγκαστικά επιλεγεί, ελλείψει της δυνατότητας χρήσης εγγυτέρων και συμβατότερων μαρμάρων, λευκά μάρμαρα από τη Νάξο και μαύρα από την περιοχή της Εδέσσης. Και αρκετά άλλα παραδείγματα που είτε υφίστανται είτε θα προκύψουν στο μέλλον. Πλέον πρόσφατο, εντός του 2021, το έργο κατασκευής 240 νέων εδωλίων στο Α΄ Αρχαίο Θέατρο Λάρισας, όπου προκρίθηκε η χρήση μαρμάρου από την Κοζάνη, καθώς εκτιμήθηκε πως αυτό έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με το λευκό μάρμαρο από το αρχαίο λατομείο στο Καστρί Αγιάς, με τη χρήση του οποίου κατασκευάστηκε το μνημείο.

Ο οικονομικός, κοινωνικός και πολιτισμικός αντίκτυπος
Η αξιοποίηση των σε αφθονία ιστορικών μαρμάρων του τόπου μας θα πρέπει να επαναδρομολογηθεί. Όχι με σκοπό την μαξιμαλιστική ανάπτυξη-μεγέθυνση αλλά την ποιοτική και ήπια ανάπτυξη με βασικό μοχλό τη διατήρηση της βιωσιμότητας του πόρου αλλά και της φυσιογνωμίας και ακεραιότητας του τόπου. Γενικά, η γεωμορφολογία αλλά και η κοιτασματολογία των Ελληνικών μαρμάρων δεν επιτρέπουν τη διαμόρφωση μεγάλων διαστάσεων εμπορικών λατομείων, αλλά σχετικά μικρών γεωμετριών με παραγωγικό δυναμικό που μπορεί να ενταχθεί στην βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής. Δίπλα στην παραγωγή θα διαμορφώνεται και ένα υπαίθριο μουσείο της λατομικής δραστηριότητας και των προϊόντων αυτής, παρακαταθήκη της εξορυκτικής τεχνικής και της λιθοτεχνίας. Με τον τρόπο αυτό, πέραν των λοιπών οικονομικών και κοινωνικών ωφελημάτων, θα επιτραπεί η συνέχιση της ιστορικής εικόνας της κάθε μαρμαροφόρου περιοχής που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην γλυπτική και την μαρμαρική τέχνη γενικότερα.

Η εικόνα των ρομποτικών μηχανών CNC που αξιοποιώντας κατάλληλο λογισμικό σχεδίασης (CAD) «φιλοτεχνούν» ξανά τη Νίκη της Σαμοθράκης νομίζουμε ότι είναι χαρακτηριστικές για το ποιά είναι η ρεαλιστική κατεύθυνση των πραγμάτων στο άμεσο μέλλον, δίνοντας μια ιδέα, μια προεπισκόπηση του μέλλοντος! Αρκεί η χρήση της τεχνολογίας να είναι αρωγός και όχι αναστολέας της πραγματικής καλλιτεχνικής έμπνευσης και δημιουργίας που παραμένει μοναδική, όσα αντίγραφα κι αν παραχθούν.
Δεν βρέθηκε ακόμη “replica” για τη δημιουργικότητα και τη γνησιότητα στην τέχνη, όπως άλλωστε δεν βρέθηκε ακόμη γονίδιο και για την ανθρώπινη ψυχή!

*Ο Δρ Πέτρος Τζεφέρης είναι Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας