«Δεν μπορούμε να φανταστούμε τη ζωή μας σήμερα χωρίς το γυαλί. Υπολογιστές, κινητά, αυτοκίνητα εξαρτώνται από την τεχνολογία του. Το ίδιο και η αρχιτεκτονική» δηλώνει στο Architect η Στυλιανή Λεφάκη, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ.

«Η αρχιτεκτονική του μοντέρνου αλλά και η σύγχρονη βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στη χρήση του γυαλιού και στη ‘διαφάνεια’ που προσφέρει», μας λέει η κα Λεφάκη που εκπόνησε τη διατριβή της με θέμα «Γυάλινες Κατασκευές και Αρχιτεκτονικά μνημεία. Η διαφάνεια στην υπηρεσία της προστασίας, αποκατάστασης και ανάδειξης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.»

Τεχνολογική πρόοδος ως αποφασιστικός καταλυτής
Το γυαλί που κυρίως χρησιμοποιούμε σήμερα στην αρχιτεκτονική παράγεται από τη δεκαετία του ‘60 και μετά. Μέχρι τότε η παραγωγή επίπεδου διαφανούς γυαλιού, κυρίως λόγω των ενεργοβόρων μεθόδων που απαιτούνται έως σήμερα και της εξειδικευμένης τεχνολογίας παραγωγής, ήταν δύσκολη. «Στην Αγγλία του 18ου αι. είχε θεσπιστεί ειδική φορολογία, το θεωρούσαν αντικείμενο πολυτελείας. Ήταν πολύ ακριβό και αποτελούσε ιδιαίτερο οικιακό εξοπλισμό. Οι αμαξάδες αποσπούσαν το βράδυ τα τζάμια από τις άμαξές τους και τα φύλαγαν σπίτι τους», εξιστορεί η κα Λεφάκη. Κατά τη βιομηχανική επανάσταση, οι προσπάθειες βελτίωσης της τεχνολογίας παραγωγής υαλοπινάκων, οδήγησαν σε μια εμβληματική κατασκευή. Το The Crystal Palace, από γυαλί και μέταλλο, δημιουργία του Τζόζεφ Πάξτον ενός κηπουρού με εμπειρία στα θερμοκήπια, εισήγαγε το ζήτημα της διαφάνειας στην αρχιτεκτονική, πυροδοτώντας νέες θεωρητικές προσεγγίσεις. Έκτοτε η ταχύτητα των εξελίξεων στην παραγωγή του γυαλιού ήταν θεαματική και συμβάδιζε με τις αρχιτεκτονικές απαιτήσεις για περισσότερες και μεγαλύτερες γυάλινες επιφάνειες. «Η σημαντικότερη σημειώθηκε το 1959, με τη μέθοδο της επίπλευσης, που βασίστηκε στην ψύξη του τήγματος υάλου πάνω σε υγρό μείγμα υδραργύρου ή κασσιτέρου.» Έτσι βελτιώθηκε η στιλπνότητα και η διαφάνεια του γυαλιού επιτρέποντας την παραγωγή μεγαλύτερων, λεπτότερων και λαμπρότερων επιφανειών. «Οι εξελίξεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα τη μαζικότερη παραγωγή και την πτώση της τιμής του γυαλιού» υπογραμμίζει η συνομιλήτριά μας.

«Οι εξελίξεις στην αρχιτεκτονική σχετίζονται άμεσα με εκείνες στην αυτοκινητοβιομηχανία, στην αεροναυπηγική, στη τεχνολογία του διαστήματος, στα φωτοβολταϊκά και στους υπολογιστές.» Το γυαλί, ανάλογα με τον τρόπο τήξης, ψύξης και επεξεργασίας αποκτά διαφορετικές ιδιότητες. «Το προεντεταμένο γυαλί χρησιμοποιείται και στα αυτοκίνητα καθώς είναι ανθεκτικότερο και τα μικρά θραύσματά του είναι λιγότερο επικίνδυνα.» Η κα Λεφάκη επισημαίνει ότι οι γυάλινες επιφάνειες μπορεί να είναι σύνθετες και να αποτελούνται από διαφορετικά φύλλα ειδικής επεξεργασίας με ενδιάμεσες διαφανείς πολυμερικές συγκολλητικές στρώσεις αλλά και επιστρώσεις. Κάθε τέτοια σύνθεση προσδίδει στο γυαλί διαφορετικές ιδιότητες και συμπεριφορά ως προς το φως, τη θερμοκρασία, τη λειτουργικότητα και την αισθητική. Ανάμεσα στα φύλλα ενσωματώνονται μέχρι και ηλεκτρικά κυκλώματα. «Οι γυάλινες επιφάνειες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ακόμη και ως επιφάνειες θέρμανσης», ενώ αλλού «μπορούν να μεταβάλλουν την αρχιτεκτονική συμπεριφορά του χώρου ανάλογα με τη γωνία πρόσπτωσης του φωτός, όπως στα έργα του αρχιτέκτονα Τζέιμς Κάρπεντερ».

Και οι εξελίξεις στους υπολογισμούς μέσω των ψηφιακών προγραμμάτων, ιδίως μετά τη δεκαετία του ‘90, προώθησαν τη χρήση του γυαλιού στην αρχιτεκτονική καθώς επέτρεψαν τον πιο ακριβή υπολογισμό της στατικής του συμπεριφοράς. Η μέθοδος των πεπερασμένων στοιχείων «απελευθέρωσε» τη χρήση του γυαλιού ως φέροντος στοιχείου και συνέβαλε στην αύξηση της διαφάνειας στις κατασκευές. Πριν τη δεκαετία του ’90 οι γυάλινες κατασκευές ήταν λιγότερο διαφανείς, περισσότερο βαριές και περίπλοκες. «Οι παλαιότερες μέθοδοι οδηγούσαν σε βαρύτερα πλαίσια με μεγαλύτερες διατομές και σε πολυπλοκότερα συστήματα στήριξης για λόγους ασφάλειας.» Χαρακτηριστικό παράδειγμα; Η πυραμίδα στο Λούβρο. «Καθώς η στήριξη των γυάλινων επιφανειών προέκυψε ‘πολύπλοκη’, οι δημιουργοί της για να πετύχουν τη διαφάνεια της βασικής αρχιτεκτονικής ιδέας, κατέφυγαν, ως τελευταία λύση, στη διαφάνεια των ίδιων των υαλοπινάκων. Χρησιμοποίησαν ειδική άμμο ως πρώτη ύλη αλλά και ειδικές μεθόδους επεξεργασίας που να εγγυώνται υαλοπίνακες κατά το δυνατόν διάφανους χωρίς τις ελάχιστες αποχρώσεις.»
Μερικές δεκαετίες μετά η Apple έκανε τη διαφάνεια κομμάτι της ταυτότητάς της. Το 2006 το γυάλινο Apple Store στο Μανχάταν σφράγισε τον χαρακτήρα της εταιρείας. Ανακατασκευάστηκε πέντε χρόνια μετά και έγινε περισσότερο διαφανές με τη χρήση δομικού γυαλιού μεγαλύτερων διαστάσεων ώστε οι «αντιδιαφανείς» αρμοί να ελαχιστοποιηθούν. «Τα γυάλινα κομμάτια ήρθαν από κινεζικό εργοστάσιο που παρήγαγε και γυάλινες επιφάνειες εξωσυμβατικών μεγεθών», σχολιάζει η κα Λεφάκη προσθέτοντας πως τέτοια προϊόντα παρουσιάζονται συνεχώς σε σχετικές εκθέσεις.

Η συμβολική διάσταση
Το γυαλί στην αρχιτεκτονική, λόγω της υψηλής τεχνολογίας που ενσωματώνει, γίνεται συχνά σύμβολο εκσυγχρονισμού και υπεροχής. Από τον ευρωπαϊκό χώρο η κα Λεφάκη ξεχωρίζει το παράδειγμα της Γερμανίας. «Είναι ίσως η χώρα που αγάπησε περισσότερο το γυαλί και το υιοθέτησε με έναν ιδιαίτερο τρόπο ακόμη και αν δεν το παρήγαγε σε μεγάλο βαθμό», λέει προσθέτοντας πως η διαφάνεια απασχολούσε έντονα την αρχιτεκτονική στον γερμανικό χώρο πριν ακόμη το Bauhaus, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα παρουσιάστηκε ως πυλώνας εκδημοκρατισμού. «Φαινόταν να επιτρέπει σε όλους να απολαμβάνουν το φως. Η ‘κρυστάλλινη ειλικρίνεια’ του γυαλιού έμοιαζε να καταργεί τα όρια του μέσα με το έξω», αναφέρει σημειώνοντας πως το γυαλί συνδέθηκε και με τη βελτίωση των συνθηκών ζωής καθώς εισήγαγε το ηλιακό φως στους εσωτερικούς χώρους εξασφαλίζοντας καλύτερη υγιεινή.

Γυάλινα κτίρια στην Eλλάδα
Γιατί στην Ελλάδα δεν βλέπουμε γυάλινα κτίρια; «Στην αρχιτεκτονική της Μεσογείου αντιλαμβανόμαστε εντονότερα την ανάγκη για μια στέγη που προσφέρει σκιά παρά για ένα κλειστό προστατευτικό κέλυφος. Το κλίμα οδηγεί στην αναζήτηση μιας διαφορετικής διαφάνειας από του γυαλιού. Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική συναντάται στους ενδιάμεσους χώρους, στις μεταβάσεις από τον υπαίθριο εξωτερικό χώρο στον εσωτερικό. Συνήθως η ζωή λαμβάνει χώρα εκεί, όπως στο χαγιάτι, μια λέξη που σημαίνει ‘ζωή’», υποστηρίζει η κα Λεφάκη προσθέτοντας πως στην Ελλάδα δεν αναπτύχθηκε τεχνολογία παραγωγής γυαλιού όπως στην Ευρώπη. Ακόμη και σήμερα η χώρα ακολουθεί τις εξελίξεις με κάποια καθυστέρηση, ενώ ειδικότητες όπως αυτές της στατικής του δομικού γυαλιού δεν υπάρχουν. «Μια αρχιτεκτονική με ‘ενδιάμεσους χώρους’, όπως εκείνη του Άρη Κωνσταντινίδη ίσως μας εκφράζει περισσότερο.» Το γυαλί ωστόσο δεν είναι ξένο. «Μικρότερου μεγέθους χρωματιστές γυάλινες επιφάνειες, στους φεγγίτες παλιότερα και τα υαλότουβλα στις αρχές του 20ου αιώνα, αποτελούν στοιχεία της ελληνικής αρχιτεκτονικής.»

Οι προκλήσεις
Η τεχνολογική πρόοδος εγγυάται, σε μεγάλο βαθμό, ασφαλείς και ποιοτικές γυάλινες επιφάνειες, ωστόσο το γυαλί παραμένει ένα υλικό που μπορεί να αστοχήσει ή να σπάσει. «Δεν είναι αθάνατο. Είναι κάτι σαν παγωμένο υγρό. Η σταθερότητά του εξαρτάται από την τελειότητα της επιφάνειάς του.» Οι ατέλειες εκεί μπορούν να δημιουργηθούν κατά την παραγωγή, τη μεταφορά, την αποθήκευση ή και την εφαρμογή του. Μία ελάχιστη «γρατζουνιά» ενδέχεται να εξελιχθεί σε ρηγμάτωση. Μπορεί όμως, οι μικρές αυτές ατέλειες, να επουλωθούν μερικώς με το χρόνο χάρη στο φαινόμενο crack healing. Σε κάθε περίπτωση, στα εργοστάσια, ασκείται αυστηρός ποιοτικός έλεγχος με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής να απορρίπτεται και να επιστρέφει στην κάμινο τήξης.

Από το 1959 μέχρι σήμερα, οι νέες τεχνολογίες έδωσαν ώθηση στο γυαλί που «από υλικό πλήρωσης έγινε δομικό». Οι γυάλινες αρχιτεκτονικές κατασκευές που βλέπουμε είναι προϊόντα διεπιστημονικής συνεργασίας. «Αρχιτέκτονες, στατικοί, χημικοί , μηχανολόγοι, ηλεκτρολόγοι, προγραμματιστές και designers σχεδιάζουν και παράγουν τις ειδικές αυτές κατασκευές. Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά καθώς μπορεί κανείς, ακολουθώντας την τάση διαφάνειας και αποϋλοποίησης της αρχιτεκτονικής ύλης, να σχεδιάσει οποιαδήποτε συμπεριφορά του γυαλιού», επισημαίνει η κα Λεφάκη. Τα όρια της χρήσης του στην αρχιτεκτονική επεκτείνονται διαρκώς. «Με το γυαλί μπορείς να φτιάξεις ό,τι φανταστείς. Αρκεί να ξέρεις πού να απευθυνθείς και να μπορείς να αντεπεξέλθεις στο κόστος.»